Główszczyzna
Z Wikipedii
Główszczyzna (łac. poena capitis) - kara prywatna w prawie średniowiecznym; suma pieniędzy należna rodzinie (lub panu feudalnemu) za głowę zabitego.
Spis treści |
[edytuj] Ewolucja
W związku z nie wyodrębnieniem w prawie średniowiecznym prawa karnego i prawa cywilnego sprawca przestępstwa początkowo odpowiadał za zabójstwo przed rodziną zmarłego (z pominięciem instytucji państwowych – co wynikało z ich słabości w średniowieczu). Było to przejawem obowiązującej w prawie karnym zasady prywatnoprawnej. Za śmierć członka rodu domagano się śmierci zabójcy. Wywoływało to zemstę rodu, z którego ten się wywodził, co z kolei prowadziło do wróżd (prywatnych wojen). Istniała jednak alternatywna możliwość pieniężnego wykupienia się od zemsty (początkowo był to warunek wstępny). Główszczyzna była więc swoistym zastępstwem kary śmierci, co powodowało, że nie należała się w wypadku wykonania kary głównej. Karę pieniężną propagowali władcy i kościół, by ograniczyć wojny rodowe. Główszczyznę zobowiązany był zapłacić zabójca. Początkowo, w przypadku, gdy tego nie zrobił (np. w wypadku śmierci, ucieczki, itp.) do uregulowania należności zobowiązana była jego rodzina (z odziedziczonego majątku). W niedługim czasie kara pieniężna stała się regułą, dopiero w razie niezapłacenia główszczyzny sprawca podlegał karze śmierci. Zasada ta uprzywilejowywała ludzi bogatych, zazwyczaj członków szlachty oraz patrycjatu, ponieważ dysponowali oni środkami potrzebnymi do zapłaty kary. Na przełomie XVI i XVII w. wykształciła się inna praktyka – główszczyzny płacono obok kary śmierci (albo obok kary wieży), które były średniowiecznym, dodatkowym publicznym elementem kary (pierwotnie były to również kary pieniężne) – był to tak zwany system kar kompozycyjnych (łączyły w sobie karę prywatną i publiczną). Ostatecznie wraz z rozwojem instytucji państwowych (ich wzmacniania się zwłaszcza w państwach absolutnych) zaczęły one coraz bardziej ingerować w zasady regulujące główszczyznę - ograniczano możliwości jej stosowania, aż wreszcie całkiem zanikła. Był to wyraz zwycięstwa zasady publicznoprawnej w prawie karnym.
[edytuj] Wymiar główszczyzny
Wysokość główszczyzny była uzależniona od przynależności społecznej zabitego (stanowiło to przejaw stanowości w ówczesnym prawie) np. zgodnie z prawem salickim za zabicie Rzymianina (jeśli nie był biesiadnikiem królewskim) płacono 100 solidów, uśmiercenie wolnego Franka kosztowało 200 solidów, natomiast za śmierć członka drużyny królewskiej wymagano zapłaty 600 solidów. Stanowość w prawie powodowała również, że do pobrania główszczyzny przypadającej za śmierć chłopa uprawniony był również jego pan feudalny, ewentualnie król, który zazwyczaj zatrzymywał połowę kary (za utratę poddanego). Według niektórych porządków prawnych wysokość główszczyzny zależała także od płci ofiary. Przeważnie za zabicie kobiety płacono wyższą karę niż za śmierć mężczyzny (argumentowano to potrzebą zagwarantowania większej ochrony prawnej tej która nie może się bronić orężem). Prawo rypuarskie przewidywało, że za zabicie kobiety, która była w wieku pozwalającym jej rodzić potomstwo groziła główszczyzną trzykrotnie wyższą niż za morderstwo mężczyzny. Na wysokość kary wpływał również wiek ofiary. Zazwyczaj wysokość główszczyzny określano dokładnie, zdarzały się jednak przypadki, gdy dokładne określenie jej wymiaru pozostawiano sędziemu, Edykt Rothara (zbiór prawa longobardzkiego) stanowił: jeśli ktoś zabije przypadkiem małe dziecko niewolnika domowego, niech rozstrzygnie sędzia; niech będzie okupione stosownie do wieku i korzyści, jaką mogło przynieść.
[edytuj] Główszczyzna w Polsce
Wykształcenie się główszczyzny w polskim prawie nastąpiło w sposób typowy dla prawa średniowiecznego. Wspomina o niej Księga elbląska, według niej za zabójstwo rycerza lub kupca należało zapłacić karę w wysokości 50 grzywien, natomiast za zabójstwo chłopa – 30 grzywien. W prawie mazowieckim za zabójstwo kobiety przewidziana była dodatkowa kara pieniężna płacona na rzecz księżnej nazywana ruszycą. Kolejne regulacje dotyczące główszczyzny zawierają Statuty Kazimierza Wielkiego gdzie wynosiła: 60 grzywien za zabójstwo szlachcica (mniej w Wielkopolsce) i 10 grzywien za chłopa (4 grzywny inkasował kasztelan lub pan dominialny). Następne regulacje dotyczące główszczyzny płaconej za szlachcica pochodzą z lat:
- 1493 - 120 grzywien,
- 1588 - 240 grzywien (za zabójstwo przy użyciu broni palnej dwukrotność, czyli 480 grzywien).
Były to pokaźne sumy (dochód ze średniego folwarku wraz z świadczeniami chłopskimi wynosił około 115 grzywien. Pod koniec XVI w. wzrost wartości główszczyzny był nie tylko spowodowany utratą wartości przez pieniądz, ale również rozwojem przywilejów szlacheckich tego stanu.
Główszczyznę chłopską ustalano w:
Połowa przypadała rodzinie połowę zabierał pan. W prawie wiejskim kary pieniężne (w tym główszczyzna) były rozpowszechnione ponieważ panowie nie chcieli tracić rąk do pracy na folwarkach
Główszczyzna za zabójstwo mieszczanina równa była główszczyźnie za zabójstwo chłopa, istniały jednak wyjątki - za zabójstwo: gdańszczan, toruńczyków oraz rajców i ławników niektórych miast płacono główszczyznę szlachecką. W prawie miejskim kobietom przysługiwały stawki o połowę niższe. Strony, w drodze ugody mogły zmniejszyć kwotę ustalonej przez prawo kary.
W Polsce główszczyzna istniała dłużej niż w innych państwach. Przyczyną tego była słaba pozycja władzy centralnej, oraz przywileje dla szlachty jakie niósł system kar kompozycyjnych - w razie zabójstwa chłopa lub mieszczanina przez szlachcica płacił on tylko główszczyznę. Ten stan rzeczy był poddany krytyce już od XVI w. - w prawie miejskim czynił to J. Cerasinus Kristein a w prawie ziemskim Andrzej Frycz Modrzewski.
[edytuj] Zobacz też
- system kar kompozycyjnych
- kary prywatne
- mulkta
- nawiązka (historia prawa)
[edytuj] Bibliografia
- Stanisław Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, Księgarnia Akademicka 2002, ISBN 83-7188-609-8
- Katarzyna Sójka-Zielińska, Historia prawa, Wydawnictwo prawnicze LexisNexis, Warszawa 2001, ISBN 83-7334-393-8
