Kantonane i Sveits

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Kantonane i Sveits er delstatar i den føderale staten Sveits. Historisk og fram til midten av 1800-talet var kvar kanton i den daverande konføderasjonen ein suveren stat, med sine eigne hær og valuta; den noverande føderale strukturen vart etablert i 1848.

Ifølgje konføderasjonsgrunnloven av 1999, er det offisielt 26 kantonar. Ved val til det nedste kammeret (Ständerat) i konføderasjonsparlamentet og ved røysting over føderale initiativ, reknar ein imidlertid at talet på statar (Stände) er 23. Det er da Unterwalden, Appenzell og Basel som blir rekna for å bestå av to såkalla halvkantonar kvar; Unterwalden består av Obwalden og Nidwalden, Appenzell av Innerhoden og Ausserhoden, mens Basel er sett saman av Basel-Stadt og Basel-Landschaft.

På 1500-talet bestod den sveitsiske konføderasjonen av tretten sjølvstyrte statar. Desse statane vart kalla kantonar (også Stand, før også Ort), og det fanst to ulike typar kantonar: Dei seks landkantonane og dei sju bykantonane. Sjølv om dei teknisk sett var ein del av Det heilage romerske imperiet, hadde dei nær vorte uavhengige da sveitsarane sigra over keisar Maximillian I i 1499, og vart offisielt anerkjent uavhengige gjennom freda i Westfalen i 1648.

Fram til 1798 var dei seks landkantonane demokratiske republikkar, mens dei sju bykantonane var styrt av byråd. Imidlertid var både land- og bykantonane kontrollerte av små oligarki med velståande borgarar. Mellom bykantonane var Zürich, Bern og Basel.

Kvar kanton har sin eigen grunnlov, lovgjevande forsamling, regjering og dømmande makt. Alle kantonane si lovgjevande forsamling er eittkammers parlament, storleiken varierer mellom femtiåtte og to hundre sete. Nokre få lovgjevande forsamlingar er generalforsamlingar (Landsgemeinden). Dei kantonale regjeringane består av anten fem eller sju medlemmer. For namn på institusjonane deira, sjå Liste over lovgjevande og utøvande makt i kantonane i Sveits.

Alle oppgåver som ikkje eksplisitt vedkjem konføderasjonen ifølgje den sveitsiske grunnloven, er oppgåver som høyrer til kantonane. Kantonane bestemmer sjølv i kor stor grad kommunane skal kunna styre seg sjølv, noko som derfor varierer mykje. Storleiken på kantonane er spenner vidt: frå berre 37 til 7 105 km²; folketalet varierer frå 14 900 til 1 244 400.

I kantonale saker, er det direkte demokratiet i form av generalforsamlingar (Landsgemeinde) no begrensa til kantonane Appenzell Innerrhoden og Glarus. I resten av kantonane blir dei demokratiske rettane uttrykt ved hjelp av val. Sidan kantonen Jura vart oppretta i 1978 har det ikkje vorte oppretta nokon nye kantonar.

[endre] Liste over kantonane

Tabellen nedanfor listar opp kantonane i same rekkefølgje som i konføderasjonsgrunnloven.

Fork.	Kanton	Sidan	Hovudstad	Folketal¹	Areal²	Folketettleik³	Tal på kommunar¹	Offisielle språk
ZH	Zürich	1351	Zürich	1 228 600	1 729	701	171	tysk
BE	Bern/Berne	1353	Bern	947 100	5 959	158	399	tysk fransk
LU	Luzern	1332	Luzern	350 600	1 493	233	107\|	tysk
UR	Uri	1291	Altdorf	35 000	1 077	33	20	tysk
SZ	Schwyz	1291	Schwyz	131 400	908	143	30	tysk
OW	Obwalden	1291	Sarnen	32 700	491	66	7	tysk
NW	Nidwalden	1291	Stans	38 600	276	138	11	tysk
GL	Glarus	1352	Glarus	38 300	685	51	28	tysk
ZG	Zug	1352	Zug	100 900	239	416	11	tysk
FR	Fribourg/Freiburg	1481	Fribourg	239 100	1 671	141	242	fransk tysk
SO	Solothurn	1481	Solothurn	245 500	791	308	126	tysk
BS	Basel-Stadt [Basel by]	1501	Basel	186 700	37	5 072	3	tysk
BL	Basel-Landschaft [Landskapet Basel]	1501	Liestal	261 400	518	502	86	tysk
SH	Schaffhausen	1501	Schaffhausen	73 400	298	246	34	tysk
AR	Appenzell Ausserrhoden	1513	Herisau⁴	53 200	243	220	20	tysk
AI	Appenzell Innerrhoden	1513	Appenzell	15 000	173	87	6	tysk
SG	St. Gallen	1803	St. Gallen	452 600	2 026	222	90	tysk
GR	Graubünden/ Grischun/Grigioni	1803	Chur	185 700	7 105	26	211	tysk retoromansk italiensk
AG	Aargau	1803	Aarau	550 900	1 404	388	232	tysk
TG	Thurgau	1803	Frauenfeld⁵	228 200	991	229	80	tysk
TI	Ticino	1803	Bellinzona	311 900	2 812	110	244	italiensk
VD	Vaud	1803	Lausanne	626 200	3 212	188	382	fransk
VS	Valais/Wallis	1815	Sion	278 200	5 224	53	160	fransk tysk
NE	Neuchâtel	1815	Neuchâtel	166 500	803	206	62	fransk
GE	Genève	1815	Genève	414 300	282	1 442	45	fransk
JU	Jura	1979	Delémont	69 100	838	82	83	fransk
CH	Sveits		Bern	7 261 200	41 285	174	2 890	tysk fransk italiensk retoromansk

Fotnoter: ¹ Den 31. desember 2001 Nasjonalstatistikk ² km² ³ per km² basert på folketalet i 2000 ⁴ setet for regjeringa og parlamentet; setet for kantonsdomstolen er Trogen ⁵ setet for parlamentet er Frauenfeld og Weinfelden

Tobokstavsforkortingane for sveitsiske kantonar er mykje brukt, til dømes på bilskilt og i ISO 3166-2-kodar med prefikset «CH-» – til dømes CH-SZ for kantonen Schwyz.

[endre] På verdsveven

Kart
GeoPuzzle Set saman kantonar på eit sveitsisk kart
Flagg, kart og kantonvåpen

Kantonane i Sveits
Aargau \| Appenzell Ausserrhoden \| Appenzell Innerrhoden \| Basel-Stadt \| Basel-Landschaft \| Bern \| Fribourg \| Genève \| Glarus \| Graubünden \| Jura \| Luzern \| Neuchâtel \| Nidwalden \| Obwalden \| Schaffhausen \| Schwyz \| Solothurn \| St. Gallen \| Thurgau \| Ticino \| Uri \| Valais \| Vaud \| Zug \| Zürich