Johannes Marie Neele Kapteyn
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Johannes Marie Neele Kapteyn (geboren als Kapteijn) (Sassenheim, 8 oktober 1870 - Hoogeveen, 30 april 1949 was een Nederlandse germanist, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen en - tijdens de Tweede Wereldoorlog Nationaal Socialistisch Rector Magnificus van diezelfde universiteit.
Kapteyn verloor al op zeer jeugdige leeftijd zijn ouders en groeide op bij een oom en tante in Hoogeveen. Hij volgde de HBS en deed daarna staatsexamen Grieks en Latijn om zich vervolgens te bekwamen in het boekverkopersvak. In 1893 begon hij een eigen schoolboekhandel en uitgeverij in Leiden. Naast deze bezigheden, studeerde hij germanistiek in Leiden en Amsterdam. Kapteyn werkte enige jaren als leraar Duits en werd in 1916 benoemd tot lector in de Duitse taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden. Hij schreef allerlei verhandelingen over met name het Oud-Duits en werd in 1924 ere-doctor aan de universiteit van Bonn en hoogleraar Germanistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 1930 werd zijn leeropdracht uitgebreid met het Oud-fries. In 1938 was hij een van de oprichters van de Friese Akademie.
In september 1940 werd Kapteyn, tegen het advies de Academische Senaat door de Duitsers benoemd tot Rector Magnificus van de Groninger universiteit. Kapteyn onderhield nauwe contacten met de Duitse bezetter en toonde zich een groot voorstander van de Dietsche gedachte. Hij was verantwoordelijk voor de deportatie van de joodse hoogleraar Leo Polak. Deze had per brief bezwaar gemaakt tegen het feit dat hij niet alleen als gevolg van Duitse maatregelen geschorst was in de uitoefening van zijn ambt, maar dat hem door de universiteit ook nog de toegang tot vergaderingen van de faculteit werd ontzegd. "Voor zover mij bekend", schreef Polak, "is de Rijksuniversiteit Groningen de enige universiteit die dat onrecht voegt bij het onrecht des vijands". Kapteyn liet de brief lezen aan de Duitse autoriteiten op het Scholtenhuis (het gebouw op de Grote Markt in Groningen, waarin het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst was gevestigd), waarop Polak onmiddellijk werd gedeporteerd naar Sachsenhausen, waar hij min of meer meteen na aankomst werd omgebracht.
Kapteyn stond ook aan de wieg van de stichting Saxo-Frisia en het gelijknamige tijdschrift. Hoewel het tijdschrift in naam niet verbonden was aan de stichting, hadden beide een ideologisch doel: het versterken van de Groot-Germaanse gedachte. In 1941 hield hij een rede, Friezen, Saksen: twee loten van den Germaanschen Stam, die gelezen kan worden als het program van zowel de stichting als het tijdschrift. Kapteyn publiceerde ook een aantal delen over Friese sagen. Hij werd pas in juni 1944 lid van de NSB.
Na Dolle Dinsdag in 1944, Kapteyn was inmiddels met emeritaat, en als Rector opgevolgd door de - eveneens Nationaal-socialistische fysioloog H.M. de Burlet - vluchtte Kapteyn met zijn vrouw naar Oostenrijk, waar hij onderdak vond in de stad Murau. Drie maanden na het einde van de oorlog keerde hij terug naar Nederland. Meteen bij de grens werd hij gearresteeerd. Hij verbleef bijna een jaar in verschillende interneringskampen, alvorens veroordeeld te worden tot gevangenisstraf. Deze straf hoefde hij vanwege zijn hoge leeftijd en slechte gezondheid niet uit te zitten. Tijdens het strafproces ontkende hij overigens iedere verantwoordelijkheid. "Ik was een geleerde, en naïef", zou hij tot het einde blijven zeggen. Hij keerde terug naar Hoogeveen, waar hij niet veel later overleed.
[bewerk] Literatuur
- Artikel over Kapteyn in het Biografisch Woordenboek van Nederland
- Klaas van Berkel, Academische illusies. De Groningse universiteit in een tijd van crisis, bezetting en herstel, 1930-1950 (Amsterdam, 2005)
