Flamenco
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Flamenco is de muziek, zang en dans van het Iberisch schiereiland, in het bijzonder de zuidelijke provincies van Spanje. Het is de kunst van “el cante, el baile y la guitarra” : de zang, de dans en de gitaar. Kenmerkend voor de muziekvorm is de sterke, ritmische ondergrond.
De basis vormt de Cante Flamenco, de flamencozang. In de meest basale uitvoering wordt de cante begeleid door geklop (golpe) met de knokkels op tafels (al golpe), getik met een stok op de grond (cano roto) of het klappen in de handen (palmas). Tegenwoordig wordt zij meestal begeleid door de Spaanse gitaar en palmas, soms een tinaja (vaas, in Afrika een udu) en sinds de jaren 70 van de twintigste eeuw de cajón (Paco de Lucía). Ofschoon cante en baile uiteindelijk door veel klassieke instrumenten als fluiten, piano, viool en cello kunnen worden begeleid, blijft dit in de praktijk meestal de Flamenco-gitaar. Cante Flamenco wordt vaak krachtig begeleid met een expressief-ingetogen dansstijl, de baile flamenco, gekarakteriseerd door de krachtige, gracieuze uitvoering, in combinatie met een vaak ingewikkelde hand expressie en voetenwerk (taconeo).
Ofschoon de flamenco wordt beschouwd als deel van de algemene Spaanse cultuur, is de Flamenco ontstaan in het gebied dat ongeveer wordt gedekt door de regio Andalusia. Maar ook andere gebieden, vooral Extremadura, Murcia en Huelva hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van verschillende muzikale subvormen (palos). Ook zijn veel bekende Flamenco artiesten in andere delen van het schiereiland geboren.
Flamenco wordt doorgaans niet genoteerd, maar zoals veel volksmuziek oraal en via 'overlevering' aan de volgende generatie doorgegeven.
Inhoud |
[bewerk] Ontstaan- en ontwikkelingsgeschiedenis van de Flamenco
[bewerk] Inleiding
De directe wortels van de Flamenco zijn onbekend. Flamenco is een cultuurvorm die per orale traditie werd doorgegeven. Dit deels als gevolg van het feit dat de meeste flamencos tot midden 20ste eeuw analfabeet waren. Pas ná de Spaanse burgeroorlog (1936 - 1939) worden de mensen op grotere schaal het lezen en schrijven machtig. Vanaf ongeveer 1980 is er vanuit de musicologische, de sociologische en uiteraard de flamencohoek een sterke impuls tot dieper onderzoek. Wat betreft de geschiedenis is nog steeds veel onbekend. Maar de laatste tijd worden langzamerhand meer en meer feiten bekend, en mythen geslecht, hetgeen voor sommigen de romantische flamencoglans wat afbreekt.
Een groot probleem bij het onderzoek vormt het feit dat er relatief weinig geschreven bronnen zijn. Onontkoombaar is dat er dan vaak op grond van minder uitgesproken bronnen veronderstellingen worden gedaan die redelijk in het verhaal te passen lijken. Helaas ontstaan zo -vooral bij minder doordachte zaken- vaak verklaringen met een nogal speculatief karakter, die soms wel heel onlogisch overkomen en meer vertellen over het romantisch gevoel van de onderzoeker ten aanzien van de materie dan dat ze een verklarende meerwaarde vormen.
[bewerk] Historische tijden
Logisch is het in elk geval wel te veronderstellen dat de geschiedenis van het gebied een belangrijke richtlijn in de ontwikkeling van de Flamenco is. Het is wel zeker dat flamenco door de eeuwen heen gevormd is uit een diepinwerkend samenspel van Iberische, Keltische, Gotische, Byzantijnse, Islamitische (Moorse), Sefardische, katholiek christelijke en -sinds 1415 Zigeuner (Sp.: Gitanos) culturen welke in Andalusië bestonden vóór, tijdens en na de Reconquista, de herovering van Spanje (door Christenen) op de Moren (geïslamiseerde Noord-Afrikaanse (berber)volken, vooral uit het huidige Marokko en Tunesië). In dit overweldigend complexe geheel van elkaar beïnvloedende culturen had en bleef de autochtoon (Andalusisch-) Spaanse cultuur altijd een organisatorische en bindende factor.
Meer recent kwamen bij al deze invloeden ook de Latijns Amerikaanse en vooral Cubaanse muziek (ida y vuelta), zeer recentelijk de jazz, de pop, rock, de punk, hiphop en wereldmuziek. Al deze muzieksoorten hebben de verschillende muzikale Flamenco vormen belangrijk beïnvloed.
[bewerk] Oorsprong
Er bestaat een wijdverbreid misverstand. Hoewel vaak wordt gezegd dat flamenco een pure zigeuner(gitano)-aangelegenheid is; blijkt de werkelijkheid anders. In Zuid-Spanje (Andalusía, Huelva, Extremadura, Murcía) is flamenco feitelijk een 'every day' aangelegenheid. Ten tijde van het dictatorschap (1939 - 1975) van generaal Franco wás er ook weinig ruimte voor andere muziek in Spanje (afgezien wat populair geneuzel). Deels doordat de Generalissimo Spanje hermetisch van de rest van de wereld afsloot, deels omdat -mede hierdoor- de burgerbevolking van Spanje aanvankelijk uitermate arm was. Maar ook al ver voor de burgeroorlog was het gros der Spanjaarden zeer arm (eigenlijk al ingezet met het verdrijven van de Moren in 1492!). Hierdoor was flamenco de enige uitlaatklep voor nagenoeg elke inwoner van (Zuid) Spanje. Sommigen gingen -en gaan- daarin zóver, dat de flamenco tot een levensstijl wordt. Zij zijn daarbij wars van allerlei commerciële poespas, alleen de flamenco "way of life" geldt en wordt de flamencomuziek beleefd en doorleefd. Een aantal onder hen claimden (en claimen) een 'verfijnde' smaak in combinatie met een grote kennis van zaken en noemen zichzelf (aficionados).
[bewerk] Invloeden
Het is lastig: er is altijd een soort kruisbestuiving geweest: zigeuners en andere 'zwervenden' hebben uit vele verschillende bronnen hun muziek opgebouwd (Voor-Indië, Perzië). (Die 'zwervenden' waren in vroeger tijden soms zelfs outlaws, gezocht door de Guardia Civil (burgerwacht, ooit opgericht om met name de groot grondbezitters te beschermen, tegenwoordig omgebouwd tot de gerespecteerde Spaanse Politie) of wat daar voor doorging: in Zuid-Spanje heeft er sinds de vroegste tijden (Visigothen) tot vrij recent (±1975) een meer dan wel mindere vorm van lijfeigenschap bestaan). Ook de dorpelingen en stedelingen in Zuid- Spanje hadden vele bronnen voor hun muziek (Joodse, Arabische, Moorse/Noord-Afrikaanse, Keltische invloeden, maar zeker ook Christelijke kerkelijke muziek).
Om het ingewikkelder te maken: grote groepen gitano's wonen al sinds generaties in de steden - ofschoon ze altijd zigeuners bleven: ze vermengden maar weinig met de payo's. Toch beïnvloedde de muziek van de dorps- en stads-gitanos die van de andere stede- en dorpelingen en vice versa. Ook de rondtrekkende gitano's en ander 'vrijbuiters' gaven aan deze muziek eigen karakteristieken. De betekenis van plaatsen ziet men vandaag de dag terug in hun reputatie, die verbonden is met een bepaalde plaats (bijvoorbeeld Málaga om zijn Malagueñas, of Alòsno in Huelva om zijn fandango's de Huelva, Granada om zijn Granaïna's en zo zijn er vele anderen te noemen).
Duidelijk moge zijn, dat zigeuners een zeer belangrijke factor in de flamencomuziek zijn en waren, maar dat flamencomuziek zeker ook de (volks)muziek van de zuidelijke provincies in Spanje was en is.
De oorsprong van flamenco is onduidelijk, maar de Noord-Afrikaanse invloed en andere uit de regio's rond de Middellandse Zee zijn duidelijk aanwezig. De muziek combineert zang, dans en gitaar-begeleiding (zie flamencogitaar) en is gebaseerd op strakke ritmestructuren waarop geïmproviseerd kan worden. Die zijn soms zo ingewikkeld, dat er muzikanten zijn die zich op één van de ritmes specialiseren.
[bewerk] Etymologie van Flamenco
Er is een theorie, dat flamenco zijn naam te danken heeft aan Vlaanderen. In het Spaans wordt de Nederlandse taal tot op heden omschreven als "Flamenco" (Vlaams). Flamenco zou voortgekomen zijn uit groepen zigeuners, die vanuit Vlaanderen de dans mee naar Spanje hebben genomen. Anderen geven als etymologie, het Arabisch aan. Fellahmengu zou in het Arabisch burger zonder land zijn. Een andere hypothese is dat de klaagzangen en dansen vernoemd waren naar de door hen beklaagde en gehate Keizer Karel. Doordat hij het merendeel van zijn tijd in Vlaanderen doorbracht, werd hij door hen voor Vlaming (Flamenco) versleten.
De eerste vermelding van het woord Flamenco is te vinden in het boek Cartas Marruecas van José Cadalso (1774). Niet lang daarvoor was Vlaanderen immers nog in Spaanse handen. Dat de term in de literatuur voor het eerst opduikt in de 18de eeuw, zou op de Vlaamse link van het woord flamenco duiden. Enkele geschiedkundigen zeggen, dat doordat de Vlamingen rebelleerden tegen het Spaanse gezag, de Spanjaarden de term flamencos gebruikten voor personen, die het heersend gezag niet respecteren. De Spanjaarden zouden de term hebben gebruikt om er "gevaarlijke mensen" mee aan te duiden.
[bewerk] Categorieën
De flamencomuziek wordt ingedeeld in drie categorieën: cante jondo of grande, cante intermedio, cante chico. Elk van de drie categorieën omvat weer verschillende vormen; elk met een eigen karakter (ritme, vaak twaalfachtste met ingewikkelde tussenaccenten) en toonsoort:
Cante grande
- Soleares
- Siguiryas
- Tonás
- Martinetes
Cante intermedio
- Tientos
- Tarantas
- Tarantos
- Peteneras
- Granainas
Cante chico
- Alegrías
- Bulerías
- Tanguillos
- Tangos (4/4 maat)
- Fandangos
- Fandangos de Huelva
- Malagueñas
- Verdiales
- Farruca
- Garrotín
- Rumba
De vormen Rondeñas en Zapateados (4/4 maat, eigenlijk klassieke muziek die tot volksmuziek werd, een showcase voor de dansers met bijzonder voetenwerk) worden niet gezongen en vallen dus buiten de indeling van de cante.
[bewerk] Flamenco-artiesten
- Bailaor/as (dansers en danseressen): Carmen Amaya, Eva la Yerbabuena, Cristina Hoyos, Antonio Gades, Farruquito, Joaquin Cortés.
- Toque (gitaristen): Diego (el) del Castor; Paco de Lucía, Sabícas, Ramón Montoya, Paco Cépero, Gerardo Nuñez, Vicente Amigo, Tomatito, Paco Peña, (El) Niño de Ricardo (Manuel Serrapi).
- Cantaores/as (zangers en zangeressen): Camarón de la Isla, Enrique Morente, Don Antonio Chacon, La Perla de Cádiz, Manolo Caracol, Miguel Poveda, Carmen Linares, Rocío Márquez, Carmen Amaya,.
[bewerk] Literatuur
- Molina, Ricardo, Antonio Maírena. (1963) (1979) Mundo y formas del cante flamenco. Ediciones Giralda, S.L. 1a editie juni 2004.
- Pohren, D.E.: The Art of Flamenco. Society of Spanish Studies, Madrid, 1990 (1e druk 1962).
- Pohren, Donn E.: Flamenco, a way of life. University of Hertfordshire Press, Hatfield 1999 (1e druk: Society of Spanish Studies, Madrid, 1979)
- Torres, Norberto: Historia de la Guitarra Flamenca. El surco, el ritmo y el compás.
- Hernández, José Martínez: El Cante Flamenco. La voz honda y libre. Almuzara, España, 2005.
- Mercader, Nan: La Percusión en el Flamenco. Nueva Carisch España, S.L. Madrid, 2001.
- Hermans, Ivo: Duende. Een bericht over Andalucía, Flamenco en zigeuners.
- Lemm, Robert: Geschiedenis van Spanje. Arbeiderspers, Amsterdam, 1997.
- Tremlett, Giles: Ghosts of Spain. Travels through a country's hidden past. Faber and Faber Limited, London, 2006. (ook vertaald in Nederlands).
- Webster, Jason: Duende. A journey in search of Flamenco.
- Adolf, Steven: Spanje achter de schermen. De feestelijke herrijzenis van een democratie.
- Zaal, Rik: Spanje. Een reisgids.
