Cognitieve dissonantie

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Cognitieve dissonantie is een psychologische term die de onaangename spanning aanduidt die ontstaat bij het kennis nemen van een feit dat (of opvatting die) strijdig is met een eigen overtuiging of mening, of van het deelnemen aan gedrag dat strijdig is met iemands overtuiging(en). Meer precies geformuleerd is het de perceptie van onverenigbaarheid tussen twee "cognities", waarbij een cognitie moet worden gezien als elk element van kennis, inclusief houding, emotie, geloof of gedrag. De theorie van cognitieve dissonantie stelt dat tegenstrijdige feiten als een drijvende kracht fungeren die de geest dwingen om nieuwe ideeën of gedachten te onderzoeken, of om de aanwezige overtuiging aan te passen, dus om de hoeveelheid dissonantie (tegenstrijdigheid) tussen cognities te verminderen.

Inhoud 1 De oorspronkelijke theorie 2 Werkvelden waarin men het begrip heeft overgenomen 2.1 Marketing 2.2 Psychotherapie 2.3 Geschiedschrijving 3 Literatuur 4 Externe links 5 Referenties

[bewerk] De oorspronkelijke theorie

Deze ervaren onvrede leidt ertoe dat men één of meer meningen of attituden onbewust herziet om ze meer met elkaar in overeenstemming te brengen, consonant te maken. Gewoonlijk merken anderen zo'n verandering van mening of attitude eerder op dan de persoon zelf.

De theorie van de cognitieve dissonantie is ontwikkeld door Leon Festinger en werd voor het eerst gepubliceerd in een boek dat in 1957 verscheen. Er is een duidelijke overeenkomst met het begrip rationalisatie, één van de afweermechanismen uit de psychoanalytische theorie. (In het artikel over Leon Festinger staat de geschiedenis van de ontwikkeling van de oorspronkelijke theorie uitvoeriger beschreven).

Bijvoorbeeld: Iemand wil een nieuwe auto kopen, heeft al een keuze gemaakt voor een merk maar aarzelt tussen twee verschillende kleuren, rood en blauw. De blauwe kan wél in metallic geleverd worden maar de rode niet. Hij (of zij) vindt daarbij de rode het mooist, maar wil ook metallic om de lak beter te beschermen. Na lang aarzelen laat hij de metalliclak tenslotte de doorslag geven, ook omdat de garagehouder hem dat aanraadt, en kiest voor de blauwe. Na een paar weken in de nieuwe (blauwe) auto gereden te hebben merkt hij dat als hij een rode auto van hetzelfde merk ziet rijden hij die minder mooi vindt dan hij eerst dacht. Onbewust heeft hij zijn mening herzien. Er is niet langer een strijdigheid van een verlangen naar een rode auto en het feit dat hij voor een blauwe gekozen heeft.

Aronson (1969) stelde dat cognitieve dissonantie óók ontstaat wanneer mensen zich bewust worden (nieuwe cognitie) dat hun huidig gedrag strijdig is met het beeld dat ze van zichzelf hadden (oude cognitie). In dit geval gaat het dus niet om een proces op onbewust niveau. Bijvoorbeeld: Iemand heeft altijd van zichzelf gedacht dat hij politiek links was. Hij maakt echter snel carrière binnen het bedrijfsleven en het begint hem te storen, dat mensen het wel best lijken te vinden een uitkering te ontvangen. Tijdens de pauzes stoort hij zich aan zwervers en bedelaars. Bij de nieuwe verkiezingen stemt hij op een partij aan de rechterkant van het spectrum. De dagen na die keuze over zichzelf nadenkend komt hij tot de conclusie dat hij niet langer links denkt maar rechts.

[bewerk] Werkvelden waarin men het begrip heeft overgenomen

[bewerk] Marketing

In de marketing probeert men een duurzame relatie met een klant op te bouwen. Er moet voorkomen worden dat een klant onjuiste effecten of voordelen van een product of dienst verwacht, omdat een klant dan na aankoop van het product of de dienst niet tevreden zal zijn en daarmee verloren zal zijn als vaste klant. Hier is cognitieve dissonantie dus te verstaan als een "rotgevoel na aankoop" op grond van verkeerde verwachtingen.

De consument kan dan zelf zorgen dat het ontstane gevoel van onbehagen zoveel mogelijk wordt gereduceerd. Dit gebeurt door de perceptie van een van de twee in tegenspraak zijnde gegevens aan te passen. Dit wordt wel Cognitieve dissonantiereductie genoemd. Veel kopers reduceren de dissonantie door de voordelen van de koop te benadrukken. Een verschijnsel van reductie van dissonantie is bijvoorbeeld dat als iemand iets heeft aangeschaft, hij ineens meer van dezelfde dingen ziet en deze vermeende populariteit van het product interpreteert als een bevestiging van de beslissing tot aankoop. Hij wil als het ware aantonen dat zijn keuze nog niet zo slecht is geweest. Hierbij speelt het verschijnsel selectieve waarneming dus ook een belangrijke rol.

Ondernemers moeten dissonantie die kan ontstaan niet verwaarlozen. De kans op dissonantie na de aankoop wordt bijvoorbeeld verminderd door deskundig advies vooraf van een verkoopmedewerker. De verkoper moet op de hoogte zijn van de voor- en nadelen van de producten en ze niet beter voordoen dan ze zijn. Het product kan dan alleen maar tegenvallen. Verder is het zinvol om reclame ook te richten op consumenten die onlangs iets hebben gekocht. In de reclame kan de consument namelijk de argumenten teruglezen die hem destijds tot de aankoop hebben aangezet.

Ondernemers kunnen ook eventuele ontstane dissonantie reduceren door achteraf een mailing naar de consument te sturen waarin zij worden gefeliciteerd met hun nieuwe aankoop. In de mailing kunnen dan nogmaals de voordelen van het product worden genoemd. De klant krijgt daarmee informatie die helpt de door hem/haar ervaren dissonantie te reduceren. Ook dit gebeurt weer grotendeels onbewust.

[bewerk] Psychotherapie

In de psychotherapie en psychiatrie wordt ook gesproken van cognitieve dissonantie. Bijvoorbeeld als iemand een langdurige traumatische ervaring moet ondergaan die volkomen strijdig is met wat algemeen gedacht wordt over wat moreel aanvaardbaar is. Dit kan bij het slachtoffer leiden tot verandering van die algemeen geldende opvatting. Het slachtoffer gaat zonder dat hij (of zij) daar erg in heeft positiever denken over de motieven van de dader aan wie hij of zij onderworpen is. Dit kan optreden bij gijzelingen (het Stockholmsyndroom) en bij langdurig huiselijk geweld zoals bij seksueel misbruik van kinderen.

[bewerk] Geschiedschrijving

De cognitieve dissonantietheorie wordt in verschillende disciplines van de wetenschap toegepast, waaronder in de historiografie of aanverwante onderzoeksdomeinen zoals de “historische kritiek”. Bijvoorbeeld inzake de publieke opinie en massamedia, namelijk hoe communicatiemedia (o.a. in de politiek) sinds eeuwen hebben geprobeerd een groep, of de massa, te winnen voor een bepaald standpunt. Het doel is de boodschap tot een intrinsiek deel van de cognitieve structuur van de ontvanger te maken. Dit kan, volgens de cognitieve dissonantietheorie, door beide zijden van een geschilpunt te presenteren aan niet-overtuigden; in bepaalde situaties komt het eerst verdedigde het sterkst over, in andere het laatste. De boodschapper kan ook speculeren op emoties en angst.

De theorie werd door John G. Gager gebruikt als een mogelijke wetenschappelijke verklaring voor het ontstaan van het christendom^[1]. De theorie van Festinger zegt dat wanneer een voorspelling niet uitkomt, het geloof toeneemt. In het vroege christendom bleven, aldus Gager, de messiasverwachting en voorspelde Eindtijd inderdaad uit. Gager tracht hieruit te verklaren dat Jezus na zijn dood een goddelijke en devotionele status kreeg toegeschreven door zijn volgelingen. Daarop zou een proces van legende- en mythevorming zijn gevolgd waarvan men volgens Gager een neerslag ziet in de evangeliën. Festinger zelf was echter van mening dat zijn theorie niet kon toegepast worden op het vroege christendom en Gager's analyse werd door theologen bekritiseerd^[2].

[bewerk] Literatuur

• Festinger, L. (1957). A theorie of cognitive dissonance. Evanston, IL: Row, Peterson
• Aronson, E. (1969). The theory of cognitive dissonance: A current perspective. In L.Berkowitz (Ed.) Advances in experimental social psychology, (Vol. 4) New York: Academic press.

Een meer recente bundel van 13 artikelen over deze theorie:

• Harmon-Jones, E. & Mills, J. (Eds.) (1999) Cognitive Dissonance; progress on a pivotal theory in social psychology. Washington, DC: American Psychological Association.

Toepassingen van de theorie:

• De God der Goden: De christianisering van het Romeinse Rijk. Danny Praet, Uitgeverij Pelckmans, 1997.
• Uit goede Bron; introductie tot de historische kritiek. Walter Prevenier, Uitgeverij Garant, 1996.

[bewerk] Externe links

• Cognitive dissonance door L. Festinger
• The Psychology Wiki
• When Prophesy Fails, door ethicus Gie Van den Berghe

Referenties:

^ John G. Gager, “Kingdom and Community: The Social World of Early Christianity” (1975) ^ David Tracy, "A theological response to 'Kingdom and Community'", Zygon® 13 (2), 131–135 (1978)