Mexíkóborg
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Mexíkóborg (spænska: Ciudad de México) er höfuðborg Mexíkó í Mexíkódalnum (Valle de México), í um 2.240 metra hæð yfir sjávarmáli, umkringd eldfjöllum sem rísa í um 4.000 til 5.500 metra yfir sjávarmál.
Upphaflega var Mexíkóborg sveitarfélag stofnað af Hernán Cortés 1521 á miðju Texcoco vatni á rústum Tenochtitlan, höfuðborgar Asteka. Árið 1928 varð sveitarfélagið að Mexíkóborg.
Nafnið Ciudad de México er notað af stjórnvöldum á Mexíkanska sambandssvæðinu ((Distrito Federal (D.F.)). Sambandssvæðið er opinberlega höfuðborg Mexíkó og lýtur stjórn Alríkisstjórnarinnar.
Útvíkuð merking Mexíkóborgar vísar til alls stórborgarsvæðisins nær út fyrir Sambandssvæðið og tekur til nokkurra sveitarfélaga sem tilheyra Ríkinu Mexíkó (Estado de México), Norður, austur og vestur af Sambandssvæðinu og norður í Ríkið Hidalgo. Íbúafjöldinn er álitinn vera milli 18 og 22 milljónir á öllu stórborgarsvæðinu, (fer að vísu eftir viðmiðunum). Því er Mexíkóborg þriðja eða fjórða fjölmennasta borg heimsins, á eftir Tókýó, New York, og hugsanlega Seoul.
Efnisyfirlit |
[breyta] Saga
Upphaflega var borgin reist af Astekum árið 1325 sem Tenochtitlan, og varð fljótlega miðpunktur hins vaxandi veldis Asteka. Þar sem borgin stóð á eyju í Texcoco vatni neyddust Astekarnir fljótlega til að byggja fleiri eyjur og mynda kerfi skurða milli búsvæðanna. Þó vatnið væri salt byggðu Astekarnir stíflur þannig að borgin var umlukin ferskuvatni frá vatsföllunum sem runnu í vatnið. Vatnsveitur tryggðu vatn fyrir þvotta og hreingerningar.
Hinn spænski Hernán Cortés kom fyrst á svæðið árið 1519. Honum tókst þó ekki að sigra heimamenn og ná yfirráðum í borginni fyrr en 13. ágúst 1521, eftir 79 daga umsátur sem eyddi að mestu hinni fornu borg Astekanna.
Frá 1525 var hin endurbyggða borg höfuðborg og aðsetur nýlendustjóranna í Nýja Spáni og stjórnmála og menningarlegur miðpunkltur Mexíkó. Þaðan var Gvatemala, Flórída, Kúbu og Filippseyjum stjórnað. Á nýlendu tímanum voru m.a. Dómkirkjan og Guadalupe Basilikkan reistar í barrokkstíl.
Sjálfstæðisstríð Mexíkana árið 1810, og fullt sjálfstæði Mexíkó 1821 breytti engu um mikilvægi borgarinnar. Mexíkóborg varð heimili fyrsta stjórnanda Mexíkanska keisaradæmisins Agustin de Iturbide, sem og lýðveldisins sem leysti það af hólmi árið 1823.
Stríð við Bandaríkin og borgaralegur órói breytti litlu um stöðu borgarinnar sem varð vettvangur hverrar ríkisstjórnarinnar á fætur annarrar. Einni slíkri stjórn var komið á fót 1864 sem stjórn seinna Mexíkanska keisaradæmisins. Þó hin konunglega stjórn Maximilian af Habsborg sæti ekki lengi við völd hóf hún endurbyggingu Chapultepec kastalans og kom að annarri skipulagninu varðandi vöxt borgarinnar.
Valdatími Porfirio Diaz einræðisherra í þrjá áratugi setti franskan svip á Mexíkóborg. Engill Sjálfstæðisins var reistur til að minnast aldar afmælis upphafs frelsisstríðs Mexíkana. Meðal annarra merkja um tíma Diaz má nefna Höll hinna fögru lista.
Stjórnvöld í Mexíkó eftir mexíkönsku byltinguna 1910 löggðu áherslu á uppbyggingu Mexíkóborgar. Mestur vöxtur hljóp í borgina á seinni hluta 20. aldarinnar, árið 1950 voru íbúarnir um 3 milljónir manna. Árið 2000 var talið að milljónirnar væru orðnar 18.
Borgin hýsti Ólympíuleikana sumarið 1968. Úrslitakeppni HM í knattspyrnu fór fram í borginni árið 1970 og aftur 1986.
Klukkan 07:17 19. september, 1985, skalf borgin í jarðskjálfta sem mældist 8,1 á Richter. Þá léturst um 5.000 manns samkvæmt opinberum tölum og um 50.000-90.000 manns misstu heimili sín.
Fram til 1998 hafði forseti Mexíkó ávallt valið borgarstjórann, sá fyrsti sem var kjörinn borgarstjóri af íbúum borgarinnar var Cuauhtémoc Cárdenas.
Mexíkóborg státar sig af stærsta neðanjarðarlestakerfi í rómönsku Ameríku (207 km), sem hóf rekstur árið 1969. Neðanjarðarlestakerfið flytur daglega um 4 milljónir farþega á milli staða. Rekstur kerfisins er kirfilega niðurgreiddur af stjórnvöldum hvar hver ferð kostar um MXN $2 (u.þ.b. 20 krónur).
Í Mexíkóborg er Benito Juárez Alþjóðlegi flugvöllurinn MEX, nefndur eftir fyrrum forseta Mexíkó Benito Juárez.
[breyta] Vandamál
Umferðaröngþveiti, fátækt og mengun eru áberandi í Mexíkóborg líkt mörgum öðrum stórborgum. Í Mexíkóborg eru götubörn talin vera um 50.000. Fjöllin sem umlykjaborgina hindra lofsskipti þannig að mengun helst viðvarandi.
Ofbeldisfullir glæpir eiga sér stað í Mexíkóborg, árið 2003 var tilkynnt um 3.000 mannrán. Grænir leigubílar eru áberandi á götum borgarinnar. Borið hefur á því að glæpir séu framdir undir yfirskyni þjónustulundar.
[breyta] Menntun
Elsti Háskóli í norður Ameríku, UNAM - Universidad Nacional Autónoma de México - Þjóðarháskóli sjálfstjórnarsvæðisins Mexíkó, er staðsettur í Mexíkóborg, UNAM var stofnaður árið 1551. Einn besti háskólinn í spænskumælandi löndum.
[breyta] Tenglar
