Máirtín Ó Cadhain
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Tá Máirtín Ó Cadhain (1906-1970) ar na scríbhneoirí ba mhó i stair na litríochta Nua-Ghaeilge. Scríbhneoir próis a bhí ann.
Clár ábhair |
[athraigh] Saol
Rugadh ar an gCnocán Glas lámh leis an Spidéal i gConamara é, agus chuaigh sé ag staidéar le bheith ina mháistir scoile. Níor éirigh leis, áfach, mórán faid a bhaint as an obair seo, nó bhí baint aige le hÓglaigh na hÉireann (IRA), agus suim aige sa Sóisialachas freisin. Mar sin, ní raibh sé ag réiteach go maith leis na sagairt ná le húdaráis eile.
Sna tríochaidí, ghlac sé páirt i bhfeachtas agóide a bhí ag éileamh tailte níos méithe do mhuintir na Gaeltachta. B'é ba toradh don fheachtas seo gur cuireadh Gaeltacht nua Ráth Cairn ar bun i gContae na Mí. I dtús an Dara Cogaidh Dhomhanda, áfach, tharraing sé seantithe éigin anuas air, agus gabhadh é in éineacht le cuid mhaith daoine eile a raibh baint ar bith acu leis an IRA.
Coinníodh i ngéibheann i gCurrach Chill Dara é le linn Ré na Práinne i rith an Dara Cogaidh Dhomhanda. Nuair a bhí sé sa champa, scríobh sé an t-úrscéal Cré na Cille. Is é suíomh an úrscéil ná go gcloistear gutha na marbh ag labhairt ón uaigh, agus iad ag caitheamh anuas ar a chéile agus ag déanamh a mionghearáin díreach chomh suarach le daoine beo. Chuirfeadh an leabhar réadúlacht dhraíochtúil na scríbhneoirí móra ó Mheiriceá Theas i gcuimhne duit. Tá greann íorónta ann, agus an scríbhneoir ag léiriú an-tuiscint do na difríochtaí stádais idir aicmí éagsúla na sochaí a bhí i bhfeidhm nuair a d'fhás seisean aníos. Go háirithe, is gnách a rá gurbh é an t-úrscéal seo a mhúin do na daoine sa Ghalltacht go raibh aicmeachas i sochaí na Gaeltachta chomh maith leis an gcuid eile d'Éirinn. Thosaigh sé rang Gaeilge sa ghéibheann chomh maith (Bowyer Bell, 1970, 180-181), agus is iomaí Óglach de chuid an IRA a d'fhoghlaim an teanga ón gCadhnach.
Amach ó Chré na Cille, scríobh an Cadhnach dhá úrscéal eile nár tháinig i gcló ach i bhfad i ndiaidh a bháis, sna nóchaidí. B'iad sin Athnuachan agus Barbed Wire.
Scríobh an Cadhnach leabhair gearrscéalta freisin, ina measc Idir Shúgradh agus Dáiríre, An Braon Broghach, Cois Caoláire, An tSraith dhá Tógáil, An tSraith Tógtha agus An tSraith ar Lár. Bhí an Cadhnach gníomhach, chomh maith, mar iriseoir agus ag scríobh aistí, atá bailithe in Ó Cadhain i bhFeasta, Caiscín, agus Caithfear Éisteacht. Cuireadh amach comhfhreagras idir é féin san am a bhí sé i ngéibheann agus Tomás Bairéad faoin teideal As an nGéibheann. Bhí sé i gcruachás amanta, ó briseadh as a phost múinteoireachta é mar gheall ar a ghníomhaíocht Phoblachtánach.
Chaith sé na blianta deireanacha dá shaol ina Ollamh le Gaeilge i gColáiste na Tríonóide.
Sa bhliain 1969 thug sé an príomhléacht ag Scoil Gheimhridh Chumann Merriman in Aonach Urmhumhan. Go luath ina dhiaidh sin foilsíodh an léacht sin faoi chlúdach leabhair dar teideal Páipéir Bhána agus Páipéir Bhreaca. Tá an aiste sin ar na cinn is tábhachtaí faoi scríbhneoireacht na Gaeilge dár foilsíodh riamh.
Ba scríbhneoir cruthaitheach Máirtín, agus rinne sé an-fhorbairt agus an-aclú ar an nGaeilge mar theanga liteartha. Thóg sé focla ó Ghaeilge na hAlban agus chum sé nua-fhocla amanta. Mar sin féin, chleacht sé gramadach a chanúna féin in áit na gramadaí caighdeánaithe, fiú i gcoimhthéacsanna nach raibh sé oiriúnach ach ar éigean a leithéid de stíl a úsáid.
[athraigh] Leabhair le Máirtín Ó Cadhain
- Athnuachan. Coiscéim. Baile Átha Cliath 1995 (úrscéal)
- An Braon Broghach. An Gúm, Baile Átha Cliath 1991 (gearrscéalta)
- Barbed Wire. Arna cur in eagar ag Cathal Ó hÁinle. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2002 (úrscéal)
- Caiscín. Altanna san Irish Times 1953/56. Arna gcur in eagar ag Aindrias Ó Cathasaigh. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1998 (iriseoireacht)
- Cois Caoláire. Sáirséal - Ó Marcaigh, Baile Átha Cliath 2004 (géarrscéalta)
- Cré na Cille. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1949/1965 (úrscéal)
- Idir Shúgradh agus Dáiríre. Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1975 (gearrscéalta)
- Tone Inné agus Inniu. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1999 (stair, polaitíocht)
- An tSraith dhá Tógáil. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1970/1981 (gearrscéalta)
- An tSraith Tógtha. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1977 (gearrscéalta)
- An tSraith ar Lár. Sáirséal Ó Marcaigh, Baile Átha Cliath 1986 (gearrscéalta)
- Ó Cadhain i bhFeasta. Eag. Seán Ó Laighin. Clódhanna Teoranta, Baile Átha Cliath 1990 (aistí, iriseoireacht, stair, polaitíocht, ábhar ilghnéitheach)
- An Ghaeilge Bheo - Destined to Pass. Eagarthóir: Seán Ó Laighin. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2002. (taighde agus tuairimí). Tá timpeall is an ceathrú cuid den leabhar scríofa as Béarla.
- Caithfear Éisteacht! Aistí Mháirtín Uí Chadhain in Comhar. Eagarthóir: Liam Prút. Comhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1999 (aistí)
Tá 'Cré na Cille' á staidéar ag lucht B.Oid i gColaiste Mhuire Gan Smál i Luimneach.
[athraigh] Leabhair faoi Mháirtín Ó Cadhain
- Ó Cathasaigh, Aindrias: Ag Samhlú Troda. Máirtín Ó Cadhain 1905-1970. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2002.
[athraigh] Tagairtí
- Bowyer Bell, J. (1970), The Secret Army, A History of the IRA, Cambridge: MIT Press.
