Sjónleikur

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin

Parktheaer Göggingen í Týsklandi

Sjónleikur er ein listagrein, har ein ella fleiri sjónleikarar framføra ein ella fleiri leiklutir fyri einum áskoðara ella eini áskoðarafjøld. Framførslan hevur oftast form av einum verki, sum er bygt upp við samrøðum millum persónar og eini søgugongd, sum kemur til sjóndar gjøgnum tað, ið fiktivu persónarnir í verkinum gera og siga.

[rætta] Søga

Sjónleikurin hevur djúpar røtur aftur í mannasøguna. Granskarar føra hesa listargreinina aftur til ritualini, sum vóru partur av frummentanum hjá fyrstu menniskjunum (og kunnu eygleiðast enn í dag hjá sonevndum frummentanum). Hildið verður at hesi ritual hava havt sín uppruna í eini viðføddari trongd hjá menniskjum at endurgeva veruleikan í spæli.

Evropeisk leiklist, sum vit kenna hana í dag, hevur sínar røtur í griksku leiklistini, sum var í hæddini umleið 500-300 f.Kr. Serliga hava harmaleikirnir hjá Ayskylos, Sofokles og Evripides, sum vóru skrivaðir og spældir í tíðarskeiðnum 500-400 f.kr., havt stóra ávirkan á seinni leiklist. Ikki minst tí at grikski heimsspekingurin og vísindamaðurin Aristoteles skrivaði bókina Um yrkingalistina, ið lýsir griksku dramaini og greiðir frá, hvussu eitt drama eigur at vera uppbygt fyri at hava mestu listarligu ávirkanina á áskoðaran. Grikska dramaið og Aristotelesar lýsing av tí gjørdist fyrimynd fyri evropeiska sjónleikaskriving frá renesansuni og fram.

Tað naturalistiska dramaið, sum var í hæddini í tíðarskeiðnum 1870-1900 og framvegis má sigast at vera tað, ið vit uppfata sum normurin, ið øll onnur leiklist verður mett eftir, byggir grundleggjandi á leiklistarfrøðiligu grundreglurnar í grikska dramanum: Har ein høvuðspersónur, sum vit liva okkum inn í, har er ein søgugongd við eini innbygdari konflikt, sum verður spent upp, til hon umleið miðskeiðis í gongdini nær einum punkti, har tað ikki vendist aftur (point of no return), og síðani fylgir ein gongd, har hendingagongdin miðvíst fer ímóti einum enda, sum annað hvørt upploysir konfliktina (hollywood-modellið) ella førir til katastrofu fyri høvuðspersónin (tað siðbundna dramaið). Tann naturalistiski sjónleikurin er førdur víðari við filmslistini, har tað sonevnda hollywood-modellið fyri filmshandritaskriving í stóran mun nýtir grundbygnaðin í naturalistiska dramanum.

Sjónleikurin í nýggjari tíð hevur ment seg í nógvar ymiskar rættningar. Nógv moderna leiklist er kropslig og nærkast dansinum. Aðrir leiklistaformar leggja dent á tekst og eitt abstrakt, ikki-naturalistiskt úttrykk.

20. øld hevur havt nógvar høvuðsstreymar innan leiklistina: Tann ekspressionistiski sjónleikurin (serliga Týskland, Frakland og Eysturríki umleið 1900-1920), tann episka leiklistin, sum var ein politisk manifestatión innan leiklistina (Erwin Piscator og Bertolt Brecht, Týskland og USA 1925-1950), absurda leiklistin (Frakland og Ongland 1947-1960, Samuel Beckett, Eugene Ionesco, Harold Pinter og Jean Genet) og tað fysiska teatrið (1955-1980 Pólland, Danmark, Jerzy Grotowski og Eugenio Barba). Eitt annað týdningarmikið rák í vesturheiminum í 20. øld hevur verið tey frælsu bólkateatrini, sum komu fram í 1960-árunum og 1970-árunum, og sum arbeiddu fyri at fáa leiklistina úr teimum siðbundnu borgarligu sjónleikarhúsunum og út í samfelagið, og sum endurnýggjaðu leiklistina bæði hvat víðvíkti áskoðarafjøld, innihaldi, formi og arbeiðshátti. Hesir bólkar skaptu nýggj úttrykk við at spæla í øðrvísi rúmum og bróta niður bindingina pallur-salur.

[rætta] Rák

Høvuðsrákini í sjónleikarsøguni eru:

500-400 f.kr.: Griksku harmaleikirnir. (Ayskylos, Sofokles, Euripides).
400-300 f.kr.: Griksku kommediurnar (Aristofanes, Menander).
240-100 f.kr.: Rómversk kommedia (Plautus, Terentius).
100- f.kr.-0: Rómverskir harmaleikir (Seneca).
0-500: Rómversk pantomima og dansileikur.
500-1000: Kirkjan setir forboð fyri leiklistini. Leikhús og alment fyriskipaðir leikir eru ikki til. Leiklistin livir sum undirhald millum ferðandi gyklarar, ið spæla á marknaðum og aðrastaðni.
1100-1500: Kirkuligir stórleikir. Uttandura framførslur í sambandi við kirkjuligar hátíðir kring um Evropa.
1500-1550: Forboð verður sett fyri sjónleikum við átrúnaðarligum innihaldi kring um í Evropa. Rembingarnar í sambandi við reformatiónina og rembingarnar innan katólsku kirkjuna gera, at sjónleikir um kristin evni øsa fólk upp - meina tey, ið hava kirkjuliga og verðsliga valdið.
1550-1650: Verðsligur sjónleikur vinnur fram.
1580-1642: Elisabethanska leiklistin í Onglandi. Eitt listarligt blómingarskeið fyri leiklistina í Onglandi. Kendasti høvundin frá hesi tíðini er helst William Shakespeare (1564-1616).
1600-1750: Klassiska leiklistin (Frakland, Corneille, Moliére, Racine)
1750-1850: Romantiska leiklistin.
1870-1900: Naturalistiska leiklistin (Ibsen, Strindberg)

[rætta] Í Føroyum

Í Føroyum hevur sjónleikur verið spældur síðani eina ferð í 1780'unum, tá vit fyrstu frætta um sjónleikarframførslu í Havn. Tá spældu studentar Holberg á donskum. Í 1880'unum vóru fyrstu leikirnir skrivaðir og spældir á føroyskum. Havnar Sjónleikarfelag varð stovnað í 1918 og Sjónleikarhúsið var innvígt í 1926.

Frá umleið 1960 fór Havnar Sjónleikarfelag undir miðvíst at menna virksemi sítt listarliga, tá Føroya fyrsti útbúni yrkissjónleikari Eyðun Johannesen fór at arbeiða har sum leikstjóri og sum fyriskipari av skeiðum fyri sjónleikarar. Hetta virksemið helt fram til seinast í 1970'unum.

Yrkissjónleikur kom ikki í gongd í Føroyum fyrr enn í 1977, tá sjónleikarbólkurin Gríma varð stovnaður. Bólkurin hevði ikki egin høli, men leigaði seg inn frá verkætlan til verkætlan. Í 1998 fekk Gríma fyri fyrstu ferð sítt egna sjónleikarhús, tá salurin í Gamla Meiaríi varð tikin í nýtslu. Hóast trong fíggjarlig kor helt Gríma fram við virksemi sínum líka fram til 1. januar 2005, tá Tjóðpallur Føroya byrjaði virksemi sítt og tók yvir hølini.

Tjóðpallur Føroya er ein almennur stovnur og er einasta yrkissjónleikarhús í Føroyum. Tjóðpallurin heldur til í Gamla Meiaríi.