شهرستان خوی
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
شهرستان خوی یکی از ۱۴ شهرستان استان آذربایجان غربی است و در شمال این استان قرار دارد. مرکز این شهرستان شهر خوی است.
جمعیت این شهرستان طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ برابر با ۳۶۵۵۷۳ نفر بودهاست که از این تعداد ۱۸۳۵۵۶ نفر آنان مرد و ۱۸۲۰۱۷ نفر آنان زن بودهاند. [۱].
فهرست مندرجات |
[ویرایش] تقسیمات کشوری
تقسیمات کشوری این شهرستان، بنابرآنچه در نتایج آمارگیری سرشماری سال ۱۳۸۵ کل کشور آمدهاست، بر حسب بخش، شهر، دهستان و روستا به شرح زیر است: [۱]
[ویرایش] بخشها
- بخش مرکزی
- بخش چایپاره (مرکز بخش قرهضیاءالدین)
- بخش صفائیه (مرکز بخش زرآباد)
- بخش ایواوغلی (مرکز بخش ایواوغلی)
- بخش قطور (مرکز بخش قطور)
[ویرایش] شهرها
- شهر خوی
- شهر قرهضیاءالدین
- شهر فیرورق
- شهر ایواوغلی
[ویرایش] دهستانها
دهستانهای بخش مرکزی
- دهستان دیزج
- دهستان رهال
- دهستان فیرورق
- دهستان قره سو
- دهستان گوهران
دهستانهای بخش چایپاره
- دهستان چورس
- دهستان حاجیلار
- دهستان قرهضیاءالدین
دهستانهای بخش صفائیه
- دهستان الند
- دهستان سکمن آباد
دهستانهای بخش ایواوغلی
- دهستان ایواوغلی
- دهستان ولدیان
دهستانهای بخش قطور
- دهستان زری
- دهستان قطور
[ویرایش] موقعیت جغرافیایی
شهرستان خوی با وسعتی بالغ بر ۵۵۴۸ کیلومتر مربع در شمال غربیترین نقطهٔ ایران و آذربایجان و در مرز کشور ترکیه واقع شدهاست. فاصله آن از تهران ۷۸۰ و از تبریز ۱۶۵ کیلومتر بوده و جاده ترانزیتی ایران- اروپا از ۳۰ کیلومتری آن عبور میکند. شهر خوی در دشتی وسیع و محصور در بین کوههای سر به فلک کشیده واقع شده و به همین جهت نیز به «خوی چوخورو» مشهور گشتهاست. بلندترین کوه آن «اورین» (در زبان ترکی به معنی اژدها، بزرگ و باعظمت میباشد.) با ارتفاعی بیش از ۳۶۵۰ متر چون مادری سپید قبا شهر را در آغوش کشیده و با رودخانهها و چشمههای جوشانش آب حیات را در رگهای او به جریان انداختهاست. «قوتور»، «آغچای» و «قودوقبوغان» از مهم ترین رودخانههای آن هستند که دشت حاصلخیز خوی به برکت پرآبی آنها سالیان سال است با طراوتی دل انگیز عاشقان زیبایی و سر سبزی را چون دلفریبی ماهرو به سوی خود میکشد. آب و هوای آن کوهستانی است و هر ساله زمستانهایی سخت سرد و برفی، بهارانی عطرناک، تابستانهایی ملایم و گاه معطوف به گرمی و پاییزهایی رنگارنگ و هزار رنگ چهرهای چهار فصل به منطقه میبخشند. جمعیت آن نزدیک نیم میلیون نفر است که بیش از ۶۰ درصد آنها در مناطق شهری زندگی میکنند.
[ویرایش] خوی در پهنه تاریخ
هرچند که یافتههای باستانشناسی پیشینه سکونت انسان در دشت خوی را به ده هزار سال قبل میرسانند، اما آثار مکتوبی که در آنها نشانههایی از منطقه یافت شود مربوط به سنگ نوشتهها و گل نوشتههای سومری، آشوری و اورارتویی است. به گمان بسیاری پژوهشگران، منطقه «آراتتا»ی کتیبههای سومری، همان منطقهای است که چندقرن بعد در کتیبههای آشوری با نام «سانگی بوتو» (خوی، مرند و محال گونئی) از آن یاد شدهاست. وجود آثار درخشان تمدن اورارتویی با قدمتی سه هزار ساله در جای جای این سرزمین نشانی از کهنسالی آن دارد. در دوران اسلامی این سرزمین همیشه با نام «خوی» شناخته شده و نقشی بسزا در روند حوادث تاریخی داشتهاست. مورخان مسلمان و نیز سیاحان و سفرای فرنگی در سفرنامههای خود گزارشهای جالب و مبسوطی از اوضاع و احوال آن در ازمنه مختلف نگاشتهاند که در نوع خود جالب توجهند. نقش تأثیرگذار در جنگ سرنوشت ساز ترکان سلجوقی با امپراتوری روم در ملازگرد، پایگاه مقاومتهای سلطان شیردل جلال الدین خوارزمشاه در مقابل مغولان، میدان جنگ مشهور چالدران مابین قزلباشان صفوی و امپراتوری عثمانی، مرکز سوق الجیشی شاهزاده عباس میرزا در جنگهای ایران وروس در دورة قاجار، حنثی سازی نقشه استعمارگران در برافروختن فتنة ارامنه در جنگ جهانی اول و هشت سال دفاع مقدس تنها گوشههایی از رشادتها و دلاوریهای فرزندان این خاک مرد خیز است.
[ویرایش] مشاهیر
از مشاهیر شهیر خوی میتوان این اسامی را برشمرد: آیت ا... العظمی سید ابوالقاسم خویی (ره)مرجع بزرگوار شیعه در نجف
امیر سلمان خان دنبلی حکمران چورس وخوی
امیر احمدخان دنبلی حکمران مقتدر آذربایجان در سالهای حکومت افشاریه -زندیه و قاجاریه
امیر نجف قلی خان دنبلی بیگربیگی آذربایجان در سالهای حکومت زندیه و قاجاریه
امیر حسینقلی خان دنبلی حکمران خوی در سالهای حکومت فتحعلی شاه قاجار
جعفر قلی خان دنبلی حکمران خوی در سالهای حکومت فتحعلی شاه قاجار و حکمران خان نشین شکی واقع در جمهوری آذربایجان فعلی
فتحعلی خان دنبلی معروف به خویسکی اولین نخست وزیر جمهوری آذربایجان در سالهای ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۱ میلادی (نوه جعفر قلیخان)
ابوالحسن خان دنبلی معروف به ابوالحسن صبا بنیانگذار موسیقی نوین ایران
مومن محمد خویی از اولین نقاشان دوره اسلامی
علامه شیخ شهاب الدین محمد خویی قاضی القضاه شام و از فضلای قرن هفتم هجری
میرزا جلیل محمدقلیزاده ناشر و مدیر روزنامه معروف ملانصرالدین- اولین روزنامه فکاهی شرق که بیشترین تأثیرها را در روند حوادث مشروطیت داشت اخی اَورن از بنیانگذاران و پیشروان مکتب «اخیلیک» در امپراتوری عثمانی حیران خانم دنبلی شاعره نام آور آذربایجانی دکترعباس زریاب خویی پژوهشگر و رئیس سابق کتابخانه مجلس شورای ملی و مجلس سنا سپهد کریم ورهرام از فرماندهان ارتش ایران عبدالرزاق بیک دنبلی مورخ و نویسنده معروف دوره قاجاریه بهروز وثوقی
[ویرایش] فرهنگ و زبان
مردم خوی به زبان ترکی آذربایجانی تکلم میکنند. فرهنگ و آداب ورسوم آنان تلفیقی از آیینهای پیش اسلامی و اسلامی است.
آیینها اسلامی: مانند ایام محرم و صفر اعیاد فطر و قربان و غدیرخم.
آیینهای پیش اسلامی: عید نوروز(ایل بایرامی)، چهارشنبه سوری، شب یلدا(چیلله گئجهسی).
آشیقها (و یا همان اوزانهای قدیمی) سمبل فرهنگ اصیل منطقه، هنوز نیز در زندگی مردم حضوری چشمگیر دارندو هرچند که بسیاری آداب و رسوم ملی در اثر زندگی مدرنیزه امروزی به ورطه فراموشی سپرده شدهاند ولی باز گاه گاهی در گوشه و کنار خصوصا در روستاها دیده میشوند. کوسا، سایاچی، آیین برداشت گندم (تاخیل)، عروسیهای پر دبدبه و مفصل، نامگذاری فرزندان، ختنه پسران(سوننت)، طلب باران، روز قوچ رسم ننه تپه، رسم خضر نبی(خیدیر نبی) و... نمونههایی از این آیینهای در حال فراموشی هستند.
[ویرایش] آثار تاریخی- باستانی و جاذبههای طبیعی
برج شمس تبریزی : مدفن عارف شوریده حال و مراد مولای قونیه ـ دورة سلجوقی یا صفوی، پل خاتون (خاتین کؤرپوسو) ـ دوره حکومت دنبلیها، دروازه سنگی (قالا قاپیسی) ـ دوره ایلخانی، عمارت حکومتی ـ دوره قاجاریه، بازار سرپوشیده : که یکی از زیباترین و هندسی ترین بازارهای کشور محسوب میشود و با کاروانسراها و میدانهای متعدد یادآور روزهای پررونق اقتصادی به هنگام عبور جاده ابریشم (ایپک یولو) از خوی است و سبکهای معماری صفوی، دنبلی و قاجاری در آن دیده میشود. خانه کبیریها ـ دوره صفوی یا دنبلی، حمام محمدبیگ ـ دوره دنبلی، دبیرستان خسروی ـ دوره پهلوی، کنسولخانه روسیه، مساجد قدیمی مطلبخان، ملاحسن، شاه، حاجی بابا و خان ـ دوره قاجاری، کلیساهای سورپ سرکیس و ماهلازان، امامزاده سید بهلول از نوادگان امام علی النقی، مقبره آقا میر یعقوب، پل هوایی بزرگ قوتور در محور مواصلاتی راه آهن آسیاـ اروپا، قلعه با نام {کوراوغلو(پهلوان حماسی آذربایجانیان) و چنلی بئل (کمره مهآلود) مشهورش در کوهی نزدیک پل قوتور، قلعه بسطام(باسدام) در بخش چایپاره ـ دوره اورارتویی و دهها اثر کوچک و بزرگ دیگر. بارش متوسط سالیانه ۴۰۰-۳۰۰ میلی متری و وجود کوهستانهای برف گیر در چهار طرف شهر مناظر طبیعی زیبا و بکری را در دل این منطقه از کشور به وجود آوردهاست. خصوصا اواخر بهار و اوایل تابستان بهترین روزهای گردش و انتفاع از این موهبات الهی هستند. درههای سرسبز، کوهسارهای پرگل و حیات وحش نادر میتوانند نویدبخش لحظاتی آرام و لذت بخش به مردمان گریخته از دام ماشین و دود و سر و صدا باشند. تفرجگاه پئره، جهنم دره، قولو درهسی، ییلاق حاجی بیگ (حاجی بیگ یایلاغی)، قره دره، مامیشخان، قیریس، دامنههای کوه اورین و دهها چشمه جوشان از دل زمین تنها تعدادی از مکانهای طبیعی و دیدنی این شهرستان هستند. یکی دیگر از آثار دیدنی شهرستان خوی آرامگاه پهلوان نامی پوریای ولی که در منطقه قاضی محلسی (میدان امام حسین) میباشد که متاسفانه به دلیل بی توجهی مسولین آن طور که باید به آرامگاه این پهلوان نامی رسیده نشدهاست.
[ویرایش] زیرساختهای فرهنگی
خوییان از پیشگامان نهضت مشروطیت در آذربایجان و ایران بودهاند و این نیز برخاسته از پیشینه و ساختار فرهنگی شهر بودهاست. تاریخ ایجاد اولین مدرسه به شکل امروزین در خوی به سال ۱۸۸۰ میلادی و بهوسیله مسیونرهای امریکایی میرسد. پس از آن نیز روشنفکران دلسوز محلی هریک با تلاش فراوان به ایجاد مدارس به سبک جدید اقدام کردهاند. همراه با این در آن دوران روزنامههایی چون اصلاح، برید شمال، شفق، مکافات و نجات منتشر میشدهاند و نقشی موثر در جهت دهی حرکت مردمی مشروطه طلبی داشتهاند. امروزه نیز در سطح شهر ۵ نشریه هفتگی «خوی، اورین خوی، ندای خوی، کوشا(ویژه نامه خوی) و فردای ما(ویژه نامه خوی)» منتشر میشوند که البته از لحاظ کمی و کیفی آنچنان در شأن فرهنگ و پیشینة پربار مطبوعاتی خوی نیستند.
دانشگاه آزاد اسلامی با حدود ۵۳۰۰ دانشجو، دانشگاه پیام نور با حدود ۲۵۰۰دانشجو، دانشکده پرستاری، آموزشکده فنی و مهندسی، دانشکده علوم قرانی و حوزه علمیه نمازی از مراکز علمی ـ آموزشی شهر به شمار میآیند و دانشگاه دولتی خوی نیز در دست ساخت میباشد که امید میرود با ساخت و تکمیل آن تحولی شگرف در سطح منطقه به وجود آید.
[ویرایش] منابع
اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، تهران ۱۳۸۳، ص۷۲.
۱-تاریخ خوی، مهدی آقاسی ۲-تاریخ خوی، دکتر محمدامین ریاحی ۳-خوی در گذر زمان، بهروز نصیری ۴-یادواره شهر خوی، محمدعلی کریم زاده ۵-سیمای خوی، علی صدرایی خویی ۶-نام آوران خوی، بهروز نصیری- زهرا عاشرزاده ۷-نگاهی به ادبیات شفاهی مردم آذربایجان، پرویز یکانی زارع
مرکز | ارومیه |
شهرستانها |
ارومیه | اشنویه | بوکان | پیرانشهر | تکاب | چالدران | خوی | سردشت | سلماس | شاهیندژ | ماکو | مهاباد | میاندوآب | نقده |
شهرها |
ارومیه | اشنویه | آواجیق | ایواوغلی | باروق | بازرگان | بوکان | پلدشت | پیرانشهر | تازهشهر | تکاب | چهاربرج | خوی | ربط | سردشت | سرو | سلماس | سیلوانه | سیمینه | سیهچشمه | شاهیندژ | شوط | فیرورق | قرهضیاءالدین | قوشچی | کشاورز | گردکشانه | ماکو | محمدیار | محمودآباد | مهاباد | میاندوآب | میرآباد | نالوس | نقده | نوشینشهر |
نقاط دیدنی |
آبشار شلماش | بازار خوی | پل قطور | پیست اسکی خوشاکو | تپه حسنلو | تخت سلیمان | دخمه سنگی فرهاد | دریاچه ارومیه | دژ بسطام | سد زرینهرود | غار سهولان | غار فخریگاه | فقرگاه | قرهکلیسا | کاخ و موزه باغچهجوق | کتیبه کلهشین | کلیسای ننهمریم | گردشگاه بند | گردشگاه سیر | مسجد سردار | موزه ارومیه |