Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Ο Ριχάρδος Α' ο Λεοντόκαρδος (Οξφόρδη 8 Σεπτεμβρίου 1157 - 1199) ήταν βασιλιάς της Αγγλίας και δούκας της Ακουιτανίας (1189 -1199). Ονομάστηκε Λεοντόκαρδος λόγω του θάρρους του στο πεδίο της μάχης. Ήταν τρίτος γιός και διάδοχος του βασιλιά της Αγγλίας Ερρίκου Β' και της Ελεονώρας της Ακουϊτανίας, απο τους ηγέτες της 3ης Σταυροφορίας και ένας απο τους διασημότερους μονάρχες της μεσαιωνικής Ευρώπης.

Ήταν ο ευνοούμενος γιός της μητέρας του Ελεονώρας, απο την οποία χρίστηκε δούκας της Ακουϊτανίας (1168) και κόμης του Πουατιέ (1172). Ήταν Γάλλος όπως όλη η βασιλική οικογένεια της Αγγλίας, εκπαιδεύτηκε σάν Γάλλος και έγραψε στη Γαλλική γλώσσα πολλά ποιήματα, ενώ αδιαφόρησε ακόμα και να μάθει την Αγγλική γλώσσα. Χαρακτηρίζεται και σάν ο απών βασιλιάς επειδή απο τα 10 χρόνια που βασίλεψε στην Αγγλία έζησε μονάχα 6 μήνες σε Αγγλικό έδαφος. Οι σύγχρονοι συγγραφείς ασκούν έντονη κριτική για την πλήρη αδιαφορία του Ριχάρδου Α' για την Αγγλία, στην οποία σε όλη την διάρκεια της βασιλείας του έμεινε μόνο 6 μήνες. Απεχθανόταν την Αγγλία λόγω του άσχημου καιρού της και απέφευγε με κάθε μέσο να βρεθεί σε αυτή, προτιμώντας να ζεί σε Γαλλικά εδάφη. Αισθανόταν Γάλλος βασιλιάς της Αγγλίας όπως όλοι οι πρώτοι βασιλείς της δυναστείας των Πλανταγενετών, ενώ δέν γνώριζε ούτε καν την Αγγλική γλώσσα.

Παρόλα αυτά παρέμεινε στην ιστορία σαν ένας απο τους θρυλικότερους Άγγλους βασιλείς, και η φήμη του φτάνει μέχρι και τις μέρες μας. Ήταν ελκυστικός απο την παιδική του ηλικία, κοκκινομάλης με λαμπερά μάτια και με ωραίες συμμετρικές σωματικές αναλογίες. Από την παιδική του ηλικία έδειξε τα ηγετικά και τα στρατιωτικά του προσόντα. Πολέμησε πετυχημένα τους ευγενείς στο δουκάτο της Ακουϊτανίας που είχε υπο την εξουσία του.

Πίνακας περιεχομένων 1 Εμφύλιος πόλεμος με τον πατέρα του 2 Ταραχές με τους Εβραίους 3 Προετοιμασίες για την τρίτη Σταυροφορία 4 Αποτυχημένη τρίτη Σταυροφορία 5 Αιχμαλωσία στην Αυστρία 6 Επιστροφή στην Αγγλία 7 Δολοφονία 8 Πηγές

[Επεξεργασία] Εμφύλιος πόλεμος με τον πατέρα του

Ο μεγαλύτερος αδελφός του Ερρίκος ο Νεώτερος στέφθηκε το 1170 βασιλιάς της Αγγλίας σάν Ερρίκος Γ', τίτλο που τελικά δέν πήρε ποτέ. Γι'αυτό και οι ιστορικοί τον ονόμασαν Νεώτερο προκειμένου να τον ξεχωρίσουν απο τον αληθινό Ερρίκο Γ' τον ανιψιό του. Το 1173 συμμάχησε για πρώτη φορά με την μητέρα του και τους αδελφούς του Ερρίκο και Γοδεφρείδο προκειμένουν να ανατρέψουν τον πατέρα του απο τον θρόνο. Η επανάσταση καταστάλθηκε εύκολα, η μητέρα του αιχμαλωτίστηκε και φυλακίστηκε ενώ ο μόλις 17χρονος Ριχάρδος αρνήθηκε λόγω αδυναμίας να δώσει συνέχεια στην διαμάχη και δήλωσε υποταγή στον πατέρα του.

Ο πατέρας του ήθελε να τον παντρέψει με την πριγκίπισσα της Γαλλίας Αλίς αλλά ο Ριχάρδος αρνήθηκε λόγω του ότι η Αλίς ήταν αδελφή του πιό αισθητού του συμμάχου, βασιλιά της Γαλλίας Φιλίππου Β'. Μετά την αποτυχία του στην επανάσταση κατά του πατέρα του άρχισε, το 1179, να αντιμετωπίζει προβλήματα επαναστάσεων από τους υπηκόους του στην Ακουϊτανία 1179. Οι επαναστάτες οχυρώθηκαν στο απόρθητο φρούριο του Taillebourg, ενώ ο Ριχάρδος άρχισε να καταστρέφει τις περιοχές γύρω απο το κάστρο προκειμένου να τους αποκλείσει. Τελικά μόλις τελείωσαν τα τρόφιμα επιχείρησαν έξοδο όπου ο Ριχάρδος τους συνέτριψε εύκολα. Ιστορικοί αναφέρουν ακρότητες του Ριχάρδου εναντίον των αιχμαλώτων και εξαναγκασμό των γυναικών στην πορνεία.

Μετά την καταστολή των βαρώνων της Ακουιτανίας άρχισε να προκαλεί τον πατέρα του προκειμένουν να τον χρίσει διάδοχο στον θρόνο (1180 - 1183). Τότε ο πατέρας του τον προσκάλεσε να δώσει υποτέλεια στον διάδοχο του Ερρίκο τον Νεώτερο, μεγαλύτερο αδελφό του, κάτι που έκανε τον Ριχάρδο να εξοργιστεί. Τότε (1183) ο Ερρίκος ο Νεώτερος και ο μικρότερος αδελφός του Γοδεφρείδος επιτέθηκαν στην Ακουϊτανία προκειμένου να καθυποτάξουν τον Ριχάρδο. Όμως το καλοκαίρι του ίδιου έτους ο Ερρίκος πέθανε και τότε ο βασιλιάς Ερρίκος Β' έδωσε την άδεια στον μικρότερο απο τους γιούς του Ιωάννη να επιτεθεί στην Ακουιτανία, οπότε ο Ριχάρδος συμμάχησε με τον βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο Β' Αύγουστο. Οι σχέσεις του με τον Φίλιππο Β' ήταν τόσο στενές που έτρωγαν και κοιμόντουσαν μαζί, κάτι που οι περισσότεροι το ερμήνευσαν σάν ομοφυλοφιλική σχέση μεταξύ τους. Ο Ριχάρδος υποσχέθηκε να του δώσει την Νορμανδία και το Ανζού προκειμένου να τον βοηθήσει να καταλάβει τον Αγγλικό θρόνο απο τον πατέρα του.

Τον Ιούλιο 1189 οι ενωμένες δυνάμεις Ριχάρδου και Φιλίππου συνέτριψαν τον στρατό του Ερρίκου στο Μπαλάνς. Ο ηττημένος Ερρίκος ταπεινωτικά δέχθηκε να υπογράψει την διαδοχή του από τον Ριχάρδο στον Γαλλικό θρόνο και πέθανε απο την λύπη του. Ο Ριχάρδος στις 3/9/1889 στέφθηκε βασιλιάς της Αγγλίας.

[Επεξεργασία] Ταραχές με τους Εβραίους

Όταν ο Ριχάρδος στέφθηκε βασιλιάς διέταξε να βγούν έξω απο την αίθουσα στέψης όλοι οι Εβραίοι, αλλά μερικοί επανήλθαν με δώρα στο βασιλιά προκειμένου να τους δεχτεί. Τότε οι αυλικοί άρχισαν να μαστιγώνουν τους Ιουδαίους και αμέσως διέρρευσε ψευδώς η φήμη στο Λονδίνο οτι ο βασιλιάς Ριχάρδος Α' διέταξε την σφαγή όλων των Ιουδαίων που υπάρχουν στην χώρα. Αμέσως έγινε ομαδικό μακελειό οι περισσότεροι Ιουδαίοι βρήκαν βίαιο θάνατο ή κάηκαν ζωντανοί απο τον όχλο, και όσοι γλύτωσαν βαπτίστηκαν με τη βία χριστιανοί ή δραπέτευσαν. Ο αρχιεπίσκοπος του Κάντερμπερυ ονόμασε τον Ριχάρδο όργανο του σατανά.

[Επεξεργασία] Προετοιμασίες για την τρίτη Σταυροφορία

Ο Ριχάρδος, προκειμένου να εξασφαλίσει την ειρήνη στο κράτος του αφού ήταν έτοιμος να αναχωρήσει για Σταυροφορία, διέταξε την εκτέλεση των μεγαλύτερων σφαγέων, υπογράφοντας και την ελευθερία των Ιουδαίων στην Αγγλία. Την ίδια ώρα που ο Ριχάρδος με τον Φίλιππο Β' της Γαλλίας νικούσαν τον Ερρίκο Β' (1188), ο μουσουλμάνος Σαλαντίν καταλάμβανε τα Ιεροσόλυμα. Αμέσως άρχισε να προετοιμάζεται πυρετωδώς για Σταυροφορία με τον Φίλιππο, συγκεντρώνοντας ισχυρό στρατό. Χρησιμοποίησε όλη την πατρική περιουσία, επέβαλλε υψηλούς φόρους και απελευθέρωσε τον Γουλιέλμο Α' της Σκωτίας για να τον θέσει υπο τις διαταγές του. Για 10.000 μάρκα πούλησε πολλούς τίτλους και αξιώματα. Ο Γουλιέμος Λόνγκσαμπ, επίσκοπος του Έλυ, πλήρωσε προκειμένου να διατηρήσει την θέση του σαν καγκελάριος.

Αναγνώρισε τον Γουλιέλμο Ράλφ που είχε διορίσει ο πατέρας του ταξίαρχο της Νορμανδίας, και τακτοποίησε τις ταξιαρχίες σε όλες τις υπόλοιπες Γαλλικές περιοχές. Τελικά διόρισε σαν αντιβασιλιά τον Γουλιέλμο Λόνγκσαμπ κάτι που δυσαρέστησε τον γιό του Ιωάννη ο οποίος άρχισε να συνομωτεί εναντίον του.

Τελικά μετά απο όλες τις προετοιμασίες συγκέντρωσε 4.000 άρματα, 4.000 στρατιώτες και 100 πλοία. Τον Σεπτέμβριο του 1190 ο Ριχάρδος και ο Φίλιππος έφτασαν στη Σικελία, όπου μετά το θάνατο του βασιλιά Γουλιέλμου Β' ο ξάδελφός του σφετερίστηκε το θρόνο και φυλάκισε τη χήρα του Γουλιέλμου Ιωάννα που ήταν αδελφή του Ριχάρδου Α', σφετεριζόμενος την περιουσία της. Ο Ριχάρδος επιτέθηκε, κυρίευσε την Μεσσίνα (4/10/1190) και αφού την λεηλάτησε εγκατέστησε εκεί μιά απο τις κυριότερες βάσεις του. Έκλεισε συμφωνία με τον Τανκρέδο (4/3/1191) με τους όρους :

• Ο Τανκρέδος θα απελευθέρωνε την αδελφή του Ριχάρδου Ιωάννα και θα επέστρεφε την περιουσία της.
• Ο Ριχάρδος θα ανανγώριζε τον Τανκρέδο νόμιμο βασιλιά της Σικελίας.
• Θα πάντρευε μιά απο τις κόρες του μόλις έφθαναν σε κατάλληλη ηλικία με τον ανιψιό του Αρθούρο (που τον είχε ορίσει και δικό του διάδοχο) και θα τον όριζε διάδοχο του στον θρόνο της Σικελίας.

Στη συνέχεια ο Ριχάρδος αναχώρησε απο την Σικελία.

Τον Απρίλιο 1191 λόγω θαλασσοταραχής ναυάγησε στο νησί της Ρόδου, όπου φαίνεται συνάντησε την αρραβωνιαστικιά του Βερεγγαρία, κόρη του Σάντσο Στ' της Ναβάρρας. Παρακάλεσε τη μητέρα του Ελεωνόρα της Ακουιτανίας να μεσολαβήσει στον πατέρα της προκειμένου να επιτρέψει να πραγματοποιηθεί ο γάμος τους. Μόλις άφησε το νησί της Ρόδου λόγω νέας θαλασσοταραχής έπεσε στο νησί της Κύπρου, στο λιμάνι της Λεμεσού και κατέλαβε την πόλη. Αποφάσισε να καταλάβει όλο το νησί, καθώς μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σάν η καλύτερη βάση απέναντι στους Τούρκους. Την Κύπρο υπερασπίστηκε γενναία με ολιγάριθμους άνδρες ο ηγεμόνας του Ισαάκιος Κομνηνός, που υπέκυψε γρήγορα στον καλά οργανωμένο στόλο του Ριχάρδου. Μετά την κατάκτηση αναχώρησε και πάλι αφήνοντας διοικητή τον Ριχάρδο Καμβίλλ.

[Επεξεργασία] Αποτυχημένη τρίτη Σταυροφορία

Πρίν αναχωρήσει από την Κύπρο ο Ριχάρδος παντρεύτηκε επίσημα πλέον την Βερεγγαρία ενώ δεν είχε σπάσει ακόμα ο αρραβώνας που του είχε κάνει ο πατέρας του με την Αλάις της Γαλλίας. Ο γάμος του με την Βερεγγαρία του εξασφάλιζε την Ναβάρρα που γειτόνευε με την Ακουϊτανία που είχε πάρει σάν προίκα απο την Αλάις, ελπίζοντας σε ένωση των εδαφών τους. Αλλά επέστρεψαν χωριστά και η Βερεγγαρία δέν πάτησε στην Αγγλία όσο ζούσε ο Ριχάρδος· μετά την αιχμαλωσία του ο Ριχάρδος επέστρεψε χωρίς την σύζυγο του.

Οι γνώμες διχάζονται σχετικά με την ομοφυλοφιλία του Ριχάρδου, πάντως οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι ήταν όντως ομοφυλόφιλος. Επειδή είχε διαβάσει στην Παλιά Διαθήκη σχετικά με τη βίαιη οργή του θεού στις παράνομες σχέσεις και την καταστροφή των Σοδόμων που κατοικούνταν απο ομοφυλόφιλους έτρεμε να προχωρήσει σε ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Αναφέρεται σάν αγαπητικός του και ο νεώτερος αδελφός της Βερεγγαρίας, η οποία στενοχωρήθηκε παρόλα αυτά έντονα όταν ο Ριχάρδος πέθανε (1199).

Ο Ριχάρδος Α' στρατοπέδευσε στην Άκρ (1191) και έδωσε την υποστήριξη του στον Γκύ Λουζινιάν που είχε φέρει στρατεύματα να τον υπερασπίσει στην Κύπρο. Ήταν χήρος μιάς ξαδέλφης του πατέρα του, της Σιβύλλας των Ιεροσολύμων και προσπάθησε να πάρει την ηγεμονία των Ιεροσολύμων. Τα δικαιώματα του Γκύ είχαν προκληθεί απο τον Κονράδο του Μομφερράτου, δεύτερο σύζυγο της ετεροθαλούς αδελφής της Σιβύλλας Ισαβέλλας. Ο Κονράδος είχε υποστηρίξει με σθένος την Τύρο (1187).

Ο Ριχάρδος και οι άντρες του συμμετείχαν στην πολιορκία της Άκρ παρά την ασθένεια του βασιλιά τους απο σκορβούτο. Τότε ο Ριχάρδος ήρθε σε έντονη ρήξη με τον Αυστριακό αυτοκράτορα Λεοπόλδο Ε' για το θέμα της εκθρόνισης του Ισαάκιου Κομηνού, με την οποία ο Λεοπόλδος διαφωνούσε. Σε λίγο και ο βασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππος Β' αρρώστησε απο δυσεντερία και αναχώρησε για την Γαλλία αφήνοντας τον Ριχάρδο μόνον του, χωρίς συμμάχους.

Ο Ριχάρδος είχε 2.700 μουσουλμάνους αιχμαλώτους τους οποίους φοβόταν να κρατήσει ζωντανούς όσο ήταν αυτός απασχολημένος σε μάχες και διέταξε την θανάτωση τους. Νίκησε τις δυνάμεις του Σαλαντίν στην μάχη του Ασούρφ (1191). Προσπάθησε να διαπραγματευτεί με τον Σαλαντίν προσφέροντάς του το χέρι της χήρας αδελφής του Ιωάννας αλλά χωρίς αποτέλεσμα.Ένας εκλέκτορας πίεσε τον Ριχάρδο να δεχτεί τον Κονράδο του Μομφεράτου, βασιλιά των Ιεροσολύμων, με αντάλλαγμα να τοποθετηθεί βασιλιάς της Κύπρου ο Γκυ των Λουζινιάν, αλλά ο Κονράδος έπεσε θύμα δολοφονίας. Τότε ένας ευγενής, ο Ερρίκος Β' της Καμπανίας, στέφθηκε βασιλιάς των Ιεροσολύμων αφού παντρεύτηκε την χήρα του Ισαβέλλα.

[Επεξεργασία] Αιχμαλωσία στην Αυστρία

Ο Ριχάρδος είδε οτι η παραμονή του στους Αγίους Τόπους δέν μπορούσε να κρατήσει άλλο αφού έμαθε οτι ο Φίλιππος Β' της Γαλλίας και ο μικρότερος αδελφός του Ιωάννης συνομωτούσαν εναντίον του. Έκανε μιά τελευταία απόπειρα να κατανικήσει τον Σαλαντίν, ηττήθηκε όμως και αποφάσισε να έρθει σε συμφωνία μαζί του. Συμφώνησαν να καταστρέψουν τα τείχη της Ασκαλών, και να επιτρέπεται ελεύθερα η είσοδος των προσκυνητών στα Ιεροσόλυμα.

Ο κακός καιρός τον έκανε να ναυαγήσει στην Κέρκυρα που ήταν υπο την κατοχή του Ισαάκιου Β' Άγγελου, από όπου μεταμφιεσμένος σε Ναίτη ιππότη βάδισε για την Κεντρική Ευρώπη. Στο δρόμο ο γαμπρός του Ερρίκος της Σαξονίας αιχμαλωτίστηκε (1192) κοντά στη Βιέννη απο τον Γερμανό αυτοκράτορα Λεοπόλδο Ε', που κατηγόρησε τον Ριχάρδο οτι είχε συμμετοχή στην δολοφονία του ξαδέλφου του Κονράδου του Μομφερράτου. Ο πραγματικός λόγος ήταν οτι ο Γερμανός αυτοκράτορας ήταν έντοναπροσβεβλημένος απο τον Ριχάρδο γιατί κατα την διάρκεια της Γ' Σταυροφορίας είχε σκίσει μιά σημαία του. Ο Ριχάρδος, αν και μεταμφιεσμένος, αναγνωρίστηκε απο κάποιο δακτυλίδι ή για το οτι έτρωγε ψητό κοτόπουλο, που θεωρείτο βασιλικό γεύμα. Ο βασιλιάς ήταν αιχμάλωτος του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ερρίκου ΣΤ' αλλά οι συνθήκες ήταν ιδιαίτερα καλές.

Αρχικά κρατήθηκε στο κάστρο Κουενρίγκερ που διασώζεται ερειπωμένο και σήμερα ακόμα στην μικρή Αυστριακή πόλη του Ντίρνσταιν, πάνω στα βράχια. Ο θρύλος λέει οτι ο πιστός τροβαδούρος του Μπλοντέλ, ψάχνοντας το αφεντικό του περιφερόταν σε όλη την Ευρώπη τραγουδώντας έναν σκοπό που μόνο ο ίδιος και ο βασιλιάς ήξεραν. Περνώντας τυχαία απο τα βράχια του Ντίρνσταιν ο Ριχάρδος ανταπέδωσε τον σκοπό, ο Μπλοντέλ τον αναγνώρισε και απελευθέρωσε τον αγαπημένο του βασιλιά. Τα ιστορικά δεδομένα όμως δέν συμφωνούν με αυτό γιατί ο Ριχάρδος μετά από το κάστρο Κουενρίγκερ μεταφέρθηκε σε πολλές άλλες πόλεις της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ώς την απελευθέρωσή του. Η μητέρα του Ελεονώρα προσπάθησε να συγκεντρώσει τα 150.000 μάρκα που ζητούσε ο Ερρίκος με την βοήθεια κλήρου και λαού. Αργότερα ο Ερρίκος έριξε το ποσό στις 100.000, όσο είχε ζητήσει και για τον Σαλαντίν. Ο Ιωάννης ο Ακτήμων του έστειλε μυστικά 80.000 με την προυπόθεση να εξακολουθήσει να κρατά όμηρο τον Ριχάρδο αλλά ο αυτοκράτορας αρνήθηκε και του τα επέστρεψε. Τελικά ο Ριχάρδος στις 4/2/1194 ελευθερώθηκε.

[Επεξεργασία] Επιστροφή στην Αγγλία

Κατα τη διάρκεια της απουσίας του ο Ιωάννης ο Ακτήμων είχε καταλάβει το θρόνο. Ο Ριχάρδος όχι μόνο τον συγχώρησε αλλά και τον όρισε διάδοχό του στον θρόνο αντί για τον ανιψιό του Αρθούρο. Ετοιμάστηκε πυρετωδώς για εκστρατεία κατά του Φιλίππου Β' συγκεντρώνοντας συμμάχους μεταξύ των οποίων τον Βαλδουίνο Θ' της Φλάνδρας και τον περθερό του Σάντσο ΣΤ' της Ναβάρρας. Έκανε επίθεση στον Φίλιππο από το νότο έχοντας σημαντικές επιτυχίες. Κατέλαβε και έκαψε την Λιμουζίν (1191). Στο Φρετεβάλ ο Γάλλος βασιλιάς τράπηκε σε φυγή αφήνοντας σημαντικά οικονομικά έγγραφα του κράτους του στα χέρια του Ριχάρδου (1194). Τέλος μετά τη νίκη του στην μάχη του Gisors (1198) πρόσθεσε στους τίτλους του την φράση "Ο θεός και το δικαίωμά μου" (Dieu et mon droit)εννοώντας οτι δεν είναι κανένας άλλος ανώτερος του παρα μόνο ο θεός, φράση που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα ως το εθνικό σύνθημα της Αγγλίας.

[Επεξεργασία] Δολοφονία

Η ιστορία που κατέληξε τελικά στην δολοφονία του ξεκίνησε απο το Χόλους της Ακουϊτανίας όπου κάποιος αγρότης βρήκε σε ένα χωράφι έναν μεγάλο θησαυρό απο χρυσά νομίσματα και αγάλματα. Ο φεουδάρχης της περιοχής αρνήθηκε όπως όφειλε να παραδώσει τον θησαυρό στον βασιλιά Ριχάρδο, που αποφάσισε με στρατιωτικά μέσα να καταλάβει το χωριό. Τελικά σε μιά επιθεώρησή του στο κάστρο του χωριού, κυκλοφορώντας χωρίς πανοπλία, δέχτηκε βέλη που τον τραυμάτισαν θανάσιμα. Λίγο πρίν ξεψυχήσει διέταξε να του φέρουν μπροστά του το δολοφόνο του: ήταν ένα παιδί που ισχυριζόταν οτι ο Ριχάρδος σκότωσε τον πατέρα του και τους αδελφούς του. Ο Ριχάρδος το συγχώρησε και διέταξε να το αφήσουν να φύγει χωρίς να το πειράξουν. Ο εγκέφαλός του του τοποθετήθηκε στο αββαείο του Σαρρού στο Πουαττού, η καρδιά του τοποθετήθηκε στον Καθεδρικό ναό της Ρουέν και το υπόλοιπο σώμα του στο αββαείο του Φορτεβρώ.

[Επεξεργασία] Πηγές

• Roger of Hoveden, Gesta Regis Henrici II & Gesta Regis Ricardi Benedicti Abbatis, ed. William Stubbs, 2 vols, (London, 1867), available at Gallica.
• Roger of Hoveden, Chronica Magistri Rogeri de Houedene, ed. William Stubbs, 4 vols, (London, 1868-71), available at Gallica.
• Ralph of Diceto, Radulfi de Diceto Decani Lundoniensis Opera Historica, ed. William Stubbs, 2 vols (London, 1876)
• Edbury, Peter W. The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade: Sources in Translation. Ashgate, 1996. [Includes letters by Richard reporting events of the Third Crusade (pp. 178-182).] Arab Historians of the Crusades, English translation 1969
• Gillingham, John. Richard the Lionheart, 1978, 2nd ed. 1989
• Gillingham, John, Richard Coeur de Lion: Kingship, Chivalry and War in the Twelfth Century, 1994
• Gillingham, John. Richard I, 1999
• Nelson, Janet L. (ed.) Richard Coeur de Lion in History and Myth, 1992
• Nicholson, Helen J. (ed.) The Chronicle of the Third Crusade: The Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi, 1997
• Runciman, Steven. A History of the Crusades, 1951-54, vols. 2-3.

Προηγούμενος: Ερρίκος Β'

Βασιλιάς της Αγγλίας 1189–1199

Επόμενος: Ιωάννης ο Ακτήμων

Προηγούμενος: Ελεονώρα της Ακουιτανίας

Δούκας της Ακουιτανίας 1189–1199

Επόμενος: Ιωάννης της Αγγλίας