Aqmescit
QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI
| şeer
Aqmescit
ukr. Сімферополь rus. Симферополь
Aqmescit Vikianbarda
|
Aqmescit (ukraince Сімферополь, rusça Симферополь) – merkeziy Qırımda Salğır özeni boyunda yerleşken büyük bir şeerdir, Qırımnıñ paytahtı.
Rus ve başqa yabancı tillerinde yunan tilinden alınma "Simferopol" adı (yunanca Συμφερουπολη - "fayda şeeri") qullanılmaqta.
Münderice |
[deñiştir] Coğrafiya
[deñiştir] Coğrafik yerleşüvi
Qırımnıñ Tış ve İçeri dağ sıraları arasındaki vadiy Salğır özeniniñ deresi ile çatışuvı neticesinde asıl olunğan yılğada yerleşe. Şeerniñ yanındaki özende Aqmescit suv anbarı meydanğa ketirildi.
[deñiştir] İklim
İklimi yarım quru, issidir, yımşaq qış ile. Yanvarniñ orta arareti −0,5 °C, iyülniñ orta arareti +21,2 °C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 509 mm, yılnıñ küneşli saatlarnıñ orta miqdarı 2469. Qış avanıñ de yımşaması, de suvuması ile dekabrniñ 29-dan fevralniñ 25-ece devam ete.
[deñiştir] Tarih
Zemaneviy Aqmescitniñ topraqlarında insannıñ ilk yerleşmeleri daa qadimiy devirlerde peyda oldı. Şeerniñ seleflerinden eñ bellisi milâttan evel III asırda meydanğa kelgen ve tahminen hunnular tarafından viran olunğan skit devletiniñ paytahtı Neapolistir. Neapolisniñ viranesini Salğırnıñ sol yalısındaki Petrovskaya Balka (Петровская Балка) adlı yerde körmek mümkün.
Qıpçaq qabileleri ve Altın Ordu devrinde bu ortalıqta Kermençik adlı qasaba bar edi. Qırım Hanlığı devrinde ise qalğanıñ bulunğan mekânı olğan Aqmescit şeeri (rus menbalarda Ak-Meçet (Ак-Мечеть) olaraq keçe edi) peyda oldı. Qalğanıñ sarayı şimdiki Salgirka (Салгирка) adlı parkta yerleşe edi. O vaqıt qurulğan maallelerge Eski şeer (Старый Город) deyler. Bu yer qararnen Lenin, Sevastopolskaya, Krılova, Krasnoarmeyskaya adlı soqaqlarnen sıñırlana. Eski şeer şarq şeerlerine has yerleşüvnen, tar ve qıyış soqaqlarnen ayırılmaqta.
Qırım Rusiye İmperiyasınıñ eline keçkenden soñ Tavriya guberniyası (vilâyeti) meydanğa ketirildi. Guberniya merkeziniñ temelini Aqmescitte qoymaq qarar etildi. 1784 senesi Grigoriy Potömkinniñ reberligi altında bu yerde memuriy ve mesken binalarniñ, hristian ibadethaneniñ qurucılığı başlandı. Terkibine em Aqmescitni, em de yañı qurulğan maallelerni kirsetken şeerge Simferopol adı berildi. Yunancadan Simferopol ‘fayda şeeri’ tercime etile. O vaqtından bugüngece Simferopol Qırımnıñ memuriyet merkezidir.
Rusiyedeki Vatandaşlıq cenki vaqtında Aqmescitte biri-birini tez deñiştirgen ükümetler yerleşe ediler. Cenkniñ bitmesinen ise şeer Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ paytahtı oldı. 1941-1944 seneleri Aqmescit natsistlerniñ istilâsını ve qırımtatar halqnıñ sürgün etilüvini başından keçirdi. 1945 senesi cumhuriyetiniñ yoq olunuvınen Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirgen Qırım vilâyetiniñ merkezi oldı. 1954 senesi Qırım vilâyeti Ukraina Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirsetildi. 1991 senesi cumhuriyetniñ yañıdan tiklenüvinen şeerge kene paytaht mertebesi qaytarıldı.
[deñiştir] Eali sayısınıñ dinamikası
- 1792 — 2 000 kişi
- 1839 — 7 000 kişi
- 1864 — 17 000 kişi
- 1887 — 38 000 kişi
- 1897 — 49 000 kişi
- 1914 — 91 000 kişi
- 1926 — 88 000 kişi
- 1939 — 143 000 kişi
- 1959 — 186 000 kişi
- 1970 — 249 000 kişi
- 1989 — 364 700 kişi
- 2001 — 363 600 kişi
- 2006 — 340 600 kişi
[deñiştir] İqtisadiyat
Aqmescit – müim sanayı merkezidir. Maşna qurucılıq, aş ve yengil sanayı esas saalarıdır. Şeerde qararnen 70 müessise bardır. Olar arasında "Foton" televizion zavodı, "Pnevmatika", "Santehprom" adlı zavodlar, "Fiolent" maişiy tehnika zavodı, konserva zavodları, tiküv fabrikaları ve ilâhre.
[deñiştir] Naqliye
Aqmescit Qırımnıñ müim naqliy qavuşağıdır. Cumhuriyetniñ tış dünya ile alâqa vastalarınıñ çoqusı Aqmescitten keçeler. Şeerde demiryol vokzalı, avtovokzal, 3 avtostansiya, 2 ava limanı (aeroport) - birisi halqara, digeri maalliy - bardır. Aqmescit, Aluşta ve Yalta arasında dünyada eñ uzun (96,5 km) trolleybus yolu bar.
[deñiştir] Tasil ve ilim
Qırımnıñ aliy oquv yurtlarınıñ ekseriyeti Aqmescitte yerleşeler. Olarnıñ sırasında cumhuriyetniñ baş üniversiteti – V.N. Vernadskiy adına Tavriya Milliy üniversitetidir. Diqqata lâyıq üniversitetlerden Agrar üniversiteti, Tibbiy üniversiteti, Müendislik ve pedagogika universiteti, Tabiat qoruv ve kurort qurucılığınıñ milliy akademiyasını añmaq lâzim. Şeerde 12 orta mahsus oquv yurtu, 37 ihtisasiy oquv yurtu, Qırım ve Ukraina İlimler Akademiyasınıñ ilmiy-araştırma institutları yerleşmekte.
[deñiştir] Medeniyet
Aqmescitte ülkeşınaslıq, etnografik ve bediiy müzeyleri, Gorkiy adına Rus akademik dramatik teatri, Qırımtatar akademik muzıka ve drama teatri, qoqla teatri, filarmoniya, tsirk bar.
[deñiştir] Mahsus itibarğa lâyıq yerler
Qırımnıñ başqa şeerleriniñ çoqusına baqqanda, Aqmescitte ayrı diqqatqa lâyıq yerler, mimariy abideler çoq degil. Şeerde Ulu Vatan cenkiniñ qaramanlarına, medeniyet ve sanat erbaplarına qoyulğan eykeller, 1944 sene sürgünliginiñ qurbanlarına memorial bardır. Mimarcılıq abidelerinden Aqmescitniñ saqlanılıp qalğan binalardan eñ eskisi, 1508 senesi qurulğan Kebir Cami ve Mihail Vorontsovnıñ sarayı ayırılıp turmaqtalar. Şeerniñ belli mimariy abidesi olğan Neapolniñ viranesi şimdi ğayet harap olundı.
[deñiştir] Bağlantılar
- Niyara Bekirova. Aqmescit camileri Yañı Dünya, 2008-02-29
- Şeer memuriyetiniñ resmiy saytı
- Aqmescit şeeriniñ saytı
- Aqmescitniñ tarihı ve büyük fotogalereyası
- Aqmescit - malümat merkezi
- V.İ. Vernadskiy adına Tavriya Milliy Üniversitetiniñ resmiy saytı
 |
Qırımdaki şeer ve qasabalar | |
|
|---|---|---|---|
| şeerler: |
Alupka • Aluşta • Aqmescit • Aqyar • Bağçasaray • Balıqlava • Canköy • Ermeni Bazar • Eski Qırım • İnkerman • Kefe • Kerç • Kezlev • Krasnoperekopsk • Qarasuvbazar • Saq • Şçolkino • Sudaq • Yalta |
||
| qasabalar: |
Aeroflotskiy • Agrarnoye • Albat • Aqmeçit • Aqşeyh • Aşağı Kikeneiz • Aşağı Otuz • Bagerovo • Bazarçıq • Büyük Onlar • Cemiyet • Curçı • Dolossı • Foros • Fraydorf • Frayleben • Gaspra • Gresovskiy • Gurzuf • Hafuz • İçki • İslâm Terek • Kastropol • Katsiveli • Kaydagor • Komsomolskoye • Koreiz • Köktöbel • Kurpatı • Limena • Livadiya • Mağaraç • Massandra • Melas • Mirnıy • Molodöjnoye • Nauçnıy • Nikita • Nikolayevka • Novıy Svet • Novofödorovka • Novoozörnoye • Oreanda • Otuz • Partenit • Qaçı • Qalay • Qızıltaş • Qurman • Sarabuz • Seyitler • Simeiz • Vinogradnoye • Yalı Moynaq • Yañı Küçükköy • Yedi Quyu • Zuya |
||
