Balle de Tella

De Biquipedia

Un u más biquipedistas son treballando autualment enamplando iste articlo.

Posiblement, debito á ixo, bi aiga lacunas de contenito u defizenzias de formato. Por fabor, d'antis no reyalizar correuzions mayors u rescrituras, contauta con ers en a suya pachina d'usuario u a pachina de descusión de l'articlo ta poder cordinar-ne a redauzión.

La balle de Tella tal como se bei d'es arredols d'Escuaín.

Ista fualla ye escrita en l'aragonés d'a balle de Tella.

La balle de Tella (en aragonés estándar bal de Tella) ye una balle d'es Perineus de Uesca formata per lo río Yaga d'entre es foratars d'Escuaín e lo lugar de l'Espital de Tella, á on que esemboca lo río en la Zinca, tot el dito ennas siarras interiors perinencas enna comarca d'o Sobrarbe. La direzión suya ye nort-ueste sur-este dica que llega ta'l casar d'Estaroniello, á on que mete una curba e d'allá ta baixo la agafa norte-sur. Per alto d'Escuaín, la Yaga corre ficata en lo barranco de La Balleta, que en baixa dela Sesa e lo Cuello de Bizeto. Á'l canto d'este puesto i-hay un cubil·lar que en dizen lo refugio 'la Foratata, que ye un puesto emplegato per es escursionistas que son puyatos t'allá d'o Cañón d'Añisclo ta pasar-be la nuet.

Lemitan la balle per lo norte la Siarra 'las Sucas ("d'as Zucas" en altros dialetos), que la desepara d'a balle de Pineta, e d'o sur lo pacot 'lo Castiello Mayor que la desepara d'a balle de Puertolas.

Es foratars u parez d'Escuaín ye lo nombre con que se conoixen las foz que i-ha foradatas la Yaga enna penna calzinosa d'esta parte d'as siarras interiors, blincando-be per á dintro d'una collata antiga que se n'ha ito desfendo con es años dica que'n i-ha quedato si que un forato fundo e congutoso per la fuerza d'alma á erosionar-la lo río. Lo conchunto d'estes foratos ye parte d'o Parque Nazional d'Ordesa e lo Mont Perdito d'o cabo d'alto (comienzan en lo puent d'os Mallos) ta la cascadeta con que en sale la Yaga d'éstes, de chos d'Escuaín.

Estratificazión d'a flora en lo paco d'o Mallarruego, con selbas mistas bien densas, embistas d'o barranco d'a Font Frida (Escuaín).

Nasprés que lo río en ye amanexito d'es foratars, lo paso la Capaniacha ye per á on se pasaba la Yaga enantes, ta cruzar-be e puyar ta Rebiella. Ye n'este fundo d'a balle á on que ibi son itas á parar totas las pennas espaldatas d'as gleras d'alto, d'o zicho lo Mallaruego, que con d'as selbas locals d'o paco d'esta montaña forman un cantal bien particular.

La flora d'o guaz de la Capaniacha, como de tot lo paco d'o Castiello Mayor, se compone d'una selba mista de pinos royos, caixigos, fayos, fraixens, abellaneras que bi escapan bien per la umedat ambiental e la cuasi sempiterna güembra d'o puesto. Esta gombría ye un d'es puestos d'Aragón con més densidat de cardoneras (Ilex aquifolium), que ye una espezie protechita. La enclinazión d'as faldas d'as montañas que tancan la balle han feto que estás siempre plena d'endretos á on que la molsa e las espezies plantars de clima atlantico s'ayan puesto cubilar. Per contras, la bertient nort d'a balle la dominan las formazions de pinos e caixigos que son enfluyitos per lo clima més xuco e més mediterranio d'a par de solana, e cuan que en puyan més t'alto las leneras, se pueblan de més espezies arbustibas, desaparixendo-be es caixigos de primeras, es pins royos nasprés, e quedando-be cosa més que buxos e altras espezies d'arbustos. Las matas que dominan lo paisache d'as Sucas en han dato de toponimos como "Buxarbala" u lo "Matical d'a ratera" que ye per alto de Rebiella.

Es zichos calzinosos de solana son l'hábitat millor ta una cantidat d'espezies rupicolas que se troban aquí només, e tammién en Añisclo. Belas espezies que s'ibi apresentan á menut son la orelleta d'onso, la bioleta d'as fuents, la coda de borrega e altras pocas, que son capazes de superbibir-be.

La balle d'a Yaga ye argollata de pennas e forcons calzinosos. Finals d'agüerro enno forcón d'as ermitas (Tella).

Litolochicament, la balle de Tella ye patrimonio d'es grans mazizos calzinosos d'o Perineu zentral, integrando per la par de la Siarra d'as Sucas lo mesmo complecho d'estrato que lo mazizo d'as Tres Serols. La composizión d'o suelo local, con d'ixes afloramientos d'a penna de calz que tan prenzipals son han deixato que se i fes lo sistema de cañons que la carauterizan. Á más, la roca d'estas siarras s'han foradato á saber-lo per dintro, per la erosión que han reforzato las campas de lapiar que i tenen per alto, ubrendo esplucas ta l'esterior, que fan posible que s'ayan produzito espedizions espeleolochicas per dintro d'o Karst. Garra denguna d'as esplucas de Tella ye preparada ta que dengún la recorra sin d'equipazión adecuada, cal que se faya de pensar ta pribar d'aczidentes, perque en hay que las han mirato de correr e luego bi han pasato desgrazias.

[editar] Patrimonio e Folclor

l'Antiquisma ermita de San Chuan e San Pablo (de l'año 1018) de Tella.

La balle de Tella tien ds cosas que l'han dato fama: las suyas ermitas, e las suyas bruxas.

[editar] Enrastres esternos

Se beigan as imachens de Commons sobre la balle de Tella.

• (es) La balle de Tella