Agüerro

De Biquipedia

Las fuellas d'os árbols d'agüerro

L'agüerro u agorrata, tamién conoxito como sanmigalata u otoño, ye una d'as cuatre estazions d'as zonas temperatas, an marca la transizión d'o berano t'o ibierno e lo periodo d'as cullitas. Á ixas zonas, la estazión ye tamién lo tiempo n'o que los árbols caduzifolios pierden las suyas fuellas, los días s'alcuerzan e las nueiz s'aluengan, la fredor aumenta e, á bels cabos d'o mundo, tamién crex gradualmén lo numbro de prezipitazions.

Astronomicamén, emprenzipía con o equinozio d'agüerro (entre lo 20 e lo 21 de marzo n'o emisferio sur e entre lo 22 e lo 23 de setiembre n'o emisferio norte), e remata con o solstizio d'ibierno (á lo redol d'o 21 de chunio n'o emisferio sur e lo 21 d'abiento n'o emisferio norte). Manimenos, á begatas se considera que abraca los meses enters de marzo, abril e mayo n'o emisferio sur, e los de setiembre, otubre e nobiembre n'o emisferio norte.

[editar] Denominazión

La denominazión d'agüerro ye un basquismo, relazionato con l'actual bocable basco agor.

La sanmigalata, forma intensiba deribata de San Miguel, ye propiamén la fiesta de San Miguel d'o día 29 de setiembre e d'os días immediatos, que marcan la rancanza d'a estazión. Per estensión, s'aplica ta tot lo periodo d'agüerro.

Bi ha d'agüerro un periodo d'una semana n'o que la temperatura puya dica ta parexer un día de berano. Ixe curto periodo gosa de conoxer-se como «beranet de San Martín».

[editar] L'agüerro n'a cultura popular

N'o emisferio norte, l'agüerro ye la estazión d'as cullitas, sobre tot d'os coltibos de berano: panizo, chirasol, etz.; de fruita de tota mena: mazanas, peras, codoños, etz.; de fruitos secos: castañas, nuezes, abellanas, etz.; e d'uga.

N'a literatura e en sentito fegurato, l'agüerro represienta la biellera u decliu d'a bida de belún u de bela cosa. Un ixemplo en ye l'obra El otoño del patriarca (L'agüerro d'o patriarca) d'o escritor colombián Gabriel García Márquez.

En poesía, tamién ye asoziata á ormino con a malinconía, como puet beyer-se en iste fragmento d'un conoxito poema d'o poeta alemán Rainer Maria Rilke, Herbsttag (Día d'agüerro):

Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer jetzt allein ist, wird es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
und wird in den Alleen hin und her
unruhig wandern, wenn die Blätter treiben.

Traduzión no ofizial (No bi n'ha, d'ofizial):

Qui agora casa no tien, altra no en ferá ya.
Qui agora solenco ye, asinas ha de seguir;
ha á despertar, leyer, luengas cartas escribir,
e per los paseyos, sin calma, t'allá e t'acá
dondeyar mientres beye las fuellas batir.

Un poemario en aragonés de Francho Nagore, publicato en 1976, ye tetulato Cutiano Agüerro.

L'agüerro ye tamién asoziato con as zelebrazions de Toz os Santos u, sobre tot á Estatos Unitos, d'o Halloween.