Syberia

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy krainy geograficznej leżącej w Rosji. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Obszar Syberii wg koncepcji przeważających w nauce polskiej

Obszar Syberii wg koncepcji przeważających w nauce rosyjskiej

rejon Ałtaju i jez.Bajkał, mapa z 1903

rejon rzeki Amur, mapa z 1903

Syberia (ros. Сибирь) – to kraina geograficzna w północnej Azji, wchodząca w skład Rosji, położona między Uralem na zachodzie, Oceanem Arktycznym na północy, Oceanem Spokojnym na wschodzie, oraz stepami Kazachstanu i Mongolii na południu.

Niekiedy z terenu Syberii wyodrębnia się rosyjski Daleki Wschód i przy takim podejściu wschodnią granicę regionu stanowią góry na wybrzeżu Oceanu Spokojnego.

Spis treści

1 Nazwa
2 Położenie
- 2.1 Podział administracyjny
3 Geografia i przyroda
4 Ludność
- 4.1 Ludność rdzenna
5 Historia
6 Gospodarka
7 Zobacz też

[edytuj] Nazwa

Geneza słowa Syberia (Sybir) nie jest jednoznaczna. Łączono tę nazwę z etnonimami "Sabir" i "Seber" określającymi nieznane plemiona Hunów, lub z plemieniem "Suwar" mieszkającym w VI wieku n.e. w środkowym biegu rzeki Irtysz.

Inne tłumaczenie łączyło się z przyrodą. tunguskie słowo "sibur" oznacza błoto, bagno, trzęsawisko; mongolskie "sziber" lub "sziwir" określa zarośla nad rzekami, buriackie "sibjer" oznacza groźnego psa, a "sabr", "sibr" lub "subr" szarego wilka.

Z powyższego wynika, że nazwa ta jest bardzo stara i trudno stwierdzić, co pierwotnie znaczyła. Inną bardzo prawdopodobną wersją jest pochodzenie słowa Sybir od nazwy stolicy Chanatu Syberyjskiego podbitego w 1585 roku przez Rosjan – Isker.

[edytuj] Położenie

Wg poglądów przeważających w polskiej nauce Syberia rozciąga się od Uralu na zachodzie, do granicy działu wodnego Oceanu Spokojnego na wschodzie i od brzegów Oceanu Lodowatego na północy, do stepów Kazachstanu i północnych granic Mongolii i Chin na południu.

Geografowie z wielu innych krajów, m.in. z Rosji, do Syberii zaliczają jeszcze rosyjski Daleki Wschód; w takim przypadku wschodnia granica Syberii przebiega północno-zachodnim wybrzeżem Oceanu Spokojnego.

Powierzchnia Syberii to (w zależności od przyjętego przebiegu granic tej krainy) ok. 10 mln km² lub ok. 12,7 mln km².

[edytuj] Podział administracyjny

W skład Syberii wchodzą następujące jednostki podziału terytorialnego Rosji:

Tereny te (oprócz Jakucji) wchodzą w skład Syberyjskiego Okręgu Federalnego; Jakucja jest częścią Dalekowschodniego Okręgu Federalnego

Przy założeniu, iż Syberia obejmuje też Daleki Wschód do tego wyliczenia należy dodać też:

Tereny te składają się na Dalekowschodni Okręg Federalny

[edytuj] Geografia i przyroda

rzeka Ob w Nowosybirsku

tundra na Wyspie Wrangla

tajga w rejonie Chabarowska

tajga w okolicach Kołymy

[edytuj] Krainy geograficzne

Główne geograficzne regiony Syberii to:

Nizina Zachodniosyberyjska (średnia wysokość 120 m)
Wyżyna Środkowosyberyjska
góry południowej Syberii: Ałtaj, Sajany, Góry Nadbajkalskie, Góry Jabłonowe, Góry Stanowe
góry północnowschodniej Syberii: Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Kołymskie

[edytuj] Rzeki

Większość rzek należy do zlewiska Oceanu Lodowatego. Najważniejsze z nich to:

Rocznie do oceanu oddają one 2500 km³ wody, z czego 80% w okresie letnim. Rzeki zasilane są głównie deszczami i śniegiem. Często wiosną wylewają. Syberyjskie rzeki zamarzają na okres od 5 miesięcy na południu do 8 miesięcy na północy. 100 tys. km rzek jest spławnych/żeglownych.

Występuje tu wielka liczba jezior, z czego większość to drobne jeziorka w tajdze na Nizinie Zachodniosyberyjskiej. Największe jeziora to Bajkał i Tajmyr.

[edytuj] Roślinność

Szata roślinna Syberii daje się podzielić na kilka równoleżnikowych pasów. Zaczynając od północy są to:

arktyczne pustynie
tundra
lasotundra
tajga
lasostep (tylko na południowym zachodzie regionu)

Najbardziej typowy syberyjski krajobraz to tajga, której pas ma szerokość 2–3 tys. km. Dominują tam drzewa iglaste, choć skład lasu waha się w zależności od regionu.

[edytuj] Fauna

Fauna regionu jest bardzo zróżnicowana.

W tundrze dominują gryzonie – przykładem mogą być lemingi. Typowe ssaki to renifer i piesiec. Latem na północ przylatują ptaki wodne.

Bardziej bogata jest fauna tajgi. Typowymi ssakami tej strefy są: soból, wilk, łoś, lis, niedźwiedź i łasica. Występuje tu ponad 200 gatunków ptaków, a rzeki są bogate w ryby.

[edytuj] Ludność

Nieńcy - jeden z najliczniejszych rdzennych ludów Syberii

Do końca XVI wieku Syberia była słabo zaludniona. Po przyłączeniu jej do Rosji zaczął tu napływać potok ludności, który wydatnie się zwiększył po wybudowaniu Kolei Transsyberyjskiej (1905). Obecnie liczba ludności wynosi ok. 25 mln. (31 mln przy zaliczeniu w obręb Syberii obszarów Dalekiego Wschodu). 65% ludności mieszka w miastach. Na Syberii znajdują się 182 miasta, z czego 32 liczą ponad 100 tys. mieszkańców. Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini stanowią łącznie 89% liczby ludności.

Rdzenne ludy Syberii stanowią ok. 6% populacji.

Poza tym na Syberii żyją też przedstawiciele innych narodowości. Pozostałe nierdzenne narody zamieszkujące Syberię to głównie Tatarzy, Kazachowie i Czuwasze.

[edytuj] Ludność rdzenna

Rdzenni mieszkańcy mieszkają głównie na ogromnych połaciach tajgi i tundry. Narody można podzielić według kryterium językowego.

Do grupy ugrofińskiej zalicza się Chantów i Mansów żyjących między Uralem a Jenisejem.
Do grupy samojedzkiej zaliczają się Nieńcy i Selkupowie żyjący w tundrze na zachód od rzeki Chatangi oraz w tajdze w międzyrzeczu Obu i Jeniseju oraz Eńcy i Nganasanie.
Do grupy tureckojęzycznych narodów zaliczani są: Ałtajczycy, Chakasi, Czełkacy, Czułymcy, Dołganie, Jakuci, Kumandyjczycy, Sojoci (Caatanie), Szorowie, Telengici, Teleuci, Tofalarzy, Tubalarzy i Tuwińcy. Żyją oni głównie w Jakucji oraz w górach Ałtaju i Sajanach w południowej Syberii.
Narodem posługującym się językiem należącym do grupy mongolskiej są Buriaci (400 tys.).
Językami tungusko-mandżurskimi posługują się: Ewenkowie, Eweni, Udehejczycy, Nanajowie, Negidalowie, Orokowie, Oroczanie i Ulczowie. Zamieszkują oni właściwie całą Syberię.
Językami paleoazjatyckimi mówią: Czukcze, Koriacy, Alutorzy, Czuwańcy, Kerekowie i Itelmeni (i wyodrębnieni z nich spisie powszechnym z 2002 r. Kamczadalowie), żyjący na północnym wschodzie regionu oraz Niwchowie, Jukagirzy i Ketowie, a także Aleuci i Eskimosi azjatyccy. Na Sachalinie być może pozostali jeszcze nieliczni Ajnowie.

[edytuj] Historia

Tobolsk - jedno z najstarszych rosyjskich miast na Syberii (zdjęcie z początku XX w.)

Najstarsze ślady ludzkiej bytności na Syberii zostały znalezione na południu: w pasie od Ałtaju do Amuru. W końcu 1. tysiąclecia p.n.e. południową Syberię zamieszkiwali Hunowie. W 1. tysiącleciu naszej ery istniały tam dobrze zorganizowane związki plemienne. W XIII wieku region wszedł pod władzę Imperium Mongolskiego. Po rozpadzie Złotej Ordy wydzielił się Chanat Syberyjski.

W początku XVI wieku zaczęły się wyprawy Państwa Moskiewskiego na Syberię. Nawiązano stosunki z Chanatem Tiumeńskim, podporządkowano niektóre plemiona. Centralizacja Państwa Moskiewskiego w XVI wieku umożliwiła rozwijanie wschodnich podbojów. Zakładano pierwsze syberyjskie miasta: Tiumeń (1586), Tobolsk (1587), Tomsk (1604). W 1598 wojska rosyjskie rozbiły armię Chanatu Syberyjskiego, zapoczątkowując jego rozpad. W XVII wieku pochód Rosjan na wschód postępował bardzo szybko. Już w 1632 założono Jakuck, a w 1661 – Irkuck. Syberyjskie miasta z reguły powstawały jako centra administracyjno-wojskowe, później przejmując zwyczajne miejskie funkcje. Na początku XVIII wieku na Syberii było już ponad 300 tys. Rosjan. Od początku liczną grupę osadników stanowili ludzie skazani na zesłanie, bądź katorgę. Było wśród nich wielu Polaków. Często zesłańcy byli elitą wśród osadników i w sposób znaczący przyczyniali się do rozwoju Syberii. Spośród nich rekrutowało się też wielu badaczy np. Benedykt Dybowski, Bronisław Piłsudski, Aleksander Czekanowski czy Jan Czerski. Rosyjski pochód na wschód zatrzymał konflikt z Chinami zakończony podpisaniem w 1689 układu w Nerczyńsku.

Całym obszarem zarządzano początkowo z Moskwy. Dopiero w 1708 utworzono gubernię syberyjską ze stolicą w Tobolsku. W 1764 liczba guberni powiększyła się do dwóch (Tobolsk i Irkuck), a w 1897 było ich cztery: Tobolsk, Irkuck, Tomsk i Jenisejsk.

30 czerwca 1908 na środkowej Syberii miało miejsce zdarzenie nazywane katastrofą tunguską.

[edytuj] Gospodarka

Początkowo gospodarka Syberii ograniczała się tylko do eksploatacji lasów, przemysłu futrzarskiego i wydobycia złota. Do dziś te gałęzie przemysłu są tam obecne. Dopiero w XX wieku gospodarcza rola Syberii bardzo wzrosła. Przyczyną było wybudowanie Kolei Transsyberyjskiej oraz systematyczne badania geologiczne, które umożliwiły odkrycie wielkich i różnorodnych bogactw tej ziemi.

W czasach ZSRR nastąpiło intensywne uprzemysłowienie, które doprowadziło do powstania m.in. Kuźnieckiego Okręgu Przemysłowego, Uralskiego Okręgu Przemysłowego, miast-centrów wydobycia surowców mineralnych (np. Norylsk, Mirny, Magnitogorsk), wybudowania elektrowni wodnych na Jeniseju i Angarze.

Aby ułatwić eksploatację wschodniej Syberii w latach 70. XX wieku wybudowano Bajkalsko-Amurską Magistralę Kolejową (BAM). Ponadto od lat 60. XX wieku Nizina Zachodniosyberyjska stała się ośrodkiem wydobycia ropy naftowej.

Lata 80. to początek eksploatacji na wielką skalę syberyjskich złóż gazu ziemnego (m.in. na półwyspie Jamał). Stanowią one około połowy światowych zapasów.

Oprócz wyżej wymienionych złóż na Syberii występują: