Azja

Z Wikipedii

Azja

Azja – zdjęcie satelitarne

Azja (gr. Ἀσία Asia) – część świata, razem z Europą tworząca Eurazję, największy kontynent na Ziemi.

Sąsiaduje z Europą od zachodu, Afryką od południowego zachodu Oceanem Indyjskim i Australią od południowego wschodu, oraz Pacyfikiem od wschodu. Dokładny przebieg zachodniej granicy geograficznej przedstawiony jest w haśle granica Europa-Azja.

Obszar Azji to 44,5 mln km² powierzchni lądów, tj. ~29,88% powierzchni wszystkich lądów.

Nazwa kontynentu wywodzi się od staroasyryjskiego słowa acu oznaczającego wejście, miejsce jasne, kraj wschodzącego słońca. Początkowo nazwa ta odnosiła się jedynie do Azji Mniejszej. Około 450 r. przed narodzeniem Chrystusa odróżniono Azję Właściwą od Azji Mniejszej. Azja była imieniem nimfy Nereidy, żony Japeta; tak również nazywano i rodzaj żyta. Ale nie wykluczone jest również, że nazwa ta pochodzi od greckiego słowa azjos oznaczającego muł rzeczny.

Azję zamieszkuje 2/3 całej ludności Ziemi.

[edytuj] Podział polityczny Azji

Zobacz więcej w osobnym artykule: Państwa Azji.

[edytuj] Państwa Azji

Państwa niepodległe
Państwo	Stolica	Powierzchnia (w km²)	Ludność
Afganistan	Kabul	647 50	31 056 997
Arabia Saudyjska	Rijad	2 240 000	26 417 599
Armenia	Erywań	29 800	2 991 360
Azerbejdżan	Baku	86 600¹⁾	8 328 000¹⁾
Bahrajn	Manama	711	688 345
Bangladesz	Dhaka	144 000	147 365 352
Bhutan	Thimphu	47 000	634 982
Birma	Naypyidaw	676 600	53 953 136
Brunei	Bandar Seri Begawan	5 770	372 361
Chiny	Pekin	9 572 419²⁾	1 306 313 813²⁾
Cypr	Nikozja	9 251³⁾	775 927³⁾
Filipiny	Manila	300 000	89 468 677
Gruzja	Tbilisi	69 700⁸⁾	4 693 892⁸⁾
Indie	Nowe Delhi	3 287 590⁹⁾	1 095 351 995⁹⁾
Indonezja¹⁰⁾	Dżakarta	1 912 988¹¹⁾	241 973 879¹¹⁾
Irak	Bagdad	437 072	26 074 906
Iran	Teheran	1 648 195	68 017 860
Izrael	Jerozolima¹²⁾	20 991	6 986 300
Japonia	Tokio	377 835	127 417 244
Jemen	Sana	527 970	20 727 063
Jordania	Amman	89 342	5 308 000
Kambodża	Phnom Penh	181 040	13 607 000
Katar	Ad-Dauha	11 437	840 290
Kazachstan ¹³⁾	Astana	2 717 300¹⁴⁾	15 233 244¹⁴⁾
Kirgistan	Biszkek	198 500	5 081 429
Korea Południowa	Seul	99 392	48 640 671
Korea Północna	Pjongjang	122 762	22 912 177
Kuwejt	Kuwejt	17 820	2 600 000
Laos	Wientian	236 800	5 800 000
Liban	Bejrut	10 452	3 820 000
Malediwy	Malé	298	359 008
Malezja	Kuala Lumpur	329 750	22 662 365
Mongolia	Ułan Bator	1 565 500	2 791 272
Nepal	Katmandu	147 181	28 287 147
Oman	Maskat	309 500	2 340 000
Pakistan	Islamabad	803 940¹⁵⁾	165 803 560¹⁵⁾
Rosja¹³⁾	Moskwa	17 075 400¹⁴⁾	142 893 540¹⁴⁾
Singapur	Singapur	682	4 425 720
Sri Lanka	Sri Dźajawardanapura Kotte¹⁶⁾	65 610	20 222 240
Syria	Damaszek	185 180	18 881 361
Tadżykistan	Duszanbe	143 100	7 320 815
Tajlandia	Bangkok	513 115	64 185 502
Timor Wschodni	Dili	15 007	1 040 880
Turcja¹³⁾	Ankara	779 452¹⁴⁾	74 709 412¹⁴⁾
Turkmenistan	Aszchabad	488 100	5 042 920
Uzbekistan	Taszkent	447 400	27 307 134
Wietnam	Hanoi	329 560	82 689 518
Zjednoczone Emiraty Arabskie	Abu Zabi	83 600	4 320 00

Mapa polityczna Azji

1) Wraz z separatystycznym Górskim Karabachem
2) Bez Tajwanu
3) Wraz z Cyprem Północnym
4) Azjatycką część państwa stanowi tylko półwysep Synaj
5) miasto leży na obszarze Afryki
6) Azjatycka część państwa obejmuje tylko niewielki obszar wysp Sporadów, Chios i Lesbos
7)Miasto leży na obszarze Europy
8) Wraz z separatystyczną Abchazją
9) Bez zajętej przez Pakistan części Kaszmiru
10) Nie całe terytorium państwa leży w Azji
11) Wraz z Irianem Zachodnim, leżącym w Oceanii
12) Wg ONZ i większości państw świata Tel Awiw-Jafa
13) Część obszaru kraju leży w Europie
14) Wraz z częścią europejską
15 Wraz z należącą formalnie do Indii częścią Kaszmiru
16) Siedzibą władz jest Kolombo

[edytuj] Terytoria zależne

Terytoria zależne
Terytorium	Ośrodek administracyjny	Powierzchnia (w km²)	Ludność (2005 r.)	Status
Akrotiri	Episkopi Cantonment¹⁾	123	6300²⁾	terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii
Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego	nie posiada	60	brak ludności stałej	terytorium zależne Wielkiej Brytanii
Dhekelia	Episkopi Cantonment¹⁾	130,8	7200³⁾	terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii
Palestyna	Jerozolima	6 6630	3 647 875	brak ustalonego statusu
Wyspa Bożego Narodzenia	Flying Fish Cove	135	2839	terytorium zależne Australii
Wyspy Kokosowe	West Island	14	574	terytorium zależne Australii

1) siedziba dowództwa dwóch baz: Akrotiri i Dhekelia; brak stolicy
2) personel bazy wojskowej, w tym ok. 1300 żołnierzy; brak stałych mieszkańców
3) personel bazy wojskowej, w tym ok. 2200 żołnierzy; brak stałych mieszkańców

[edytuj] Państwa nieuznawane

Następujące terytoria spełniają wszelkie kryteria bycia państwem, jednak nie są uznawane na arenie międzynarodowej przez inne kraje.

Państwa nieuznawane
Nazwa	Stolica	Powierzchnia (w km²)	Ludność	Status oficjalny	Uwagi
Abchazja	Suchumi	8 600	250 000	autonomiczna prowincja Gruzji
Cypr Północny	Nikozja	3 355	210 947	część Cypru	uznawany tylko przez Turcję
Górski Karabach	Stepanakert	4 400	145 000	część Azerbejdżanu
Osetia Południowa	Cchinwali	3 900	70 000	część Gruzji
Republika Chińska	Taipei {oficjalną stolicą jest Nankin}	35 980	22 894 384	prowincja Chin	rząd Republiki Chińskiej jest uznawany przez kilkadziesiąt państw świata jako jedyna władza Chin

[edytuj] Terytoria autonomiczne

Następujące obszary, pozostając integralną częścią państwa posiadają większy lub mniejszy zakres autonomii:

Aceh w Indonezji
Adżaria w Gruzji
Ałtaj w Rosji
Buriacja w Rosji
Chakasja w Rosji
Chanty-Mansyjski Okręg Autonomiczny w Rosji
Czukocki Okręg Autonomiczny w Rosji
Górski Badachszan w Tadżykistanie
Guangxi w Chinach
Hongkong w Chinach
Jakucja w Rosji
Jamalsko-Nieniecki Okręg Autonomiczny w Rosji
Karakałpacja w Uzbekistanie
Kurdystan w Iraku
Makau w Chinach
Mongolia Wewnętrzna w Chinach
Muzułmańskie Mindanao na Filipinach
Nachiczewańska Republika Autonomiczna w Azerbejdżanie
Ningxia w Chinach
Sinkiang w Chinach
Tuwa w Rosji
Tybet w Chinach
Żydowski Obwód Autonomiczny w Rosji

[edytuj] Inne terytoria sporne i separatystyczne

[edytuj] Wielkie regiony Azji

Regiony w Azji:

Azja Północna (Syberia)

Azja Środkowa

Azja Zachodnia (Bliski Wschód)

Azja Południowa

Azja Wschodnia (Daleki Wschód)

Azja Południowo-Wschodnia

Wg ONZ w Azji wyodrębnia się następujące regiony gospodarczo-historyczno-geograficzne:

[edytuj] Warunki naturalne

[edytuj] Ukształtowanie poziome

Azja stanowi – po Europie – najbardziej rozczłonkowaną część świata. Średnia odległość od morza wynosi tu 756 km, maksymalnie ok. 2360 km. Są to wartości największe wśród wszystkich części świata, będące efektem przede wszystkim jej wielkiej rozciągłości równoleżnikowej i południkowej. Łączna długość linii brzegowej Azji wynosi 70,6 tys. km i ustępuje tylko Ameryce Północnej. Półwyspy zajmują prawie 1/5 (19,5%) powierzchni Azji. Największe z nich to: Półwysep Arabski (2730 tys. km²), Półwysep Indochiński (2174 tys. km²), Indyjski (2088 tys. km²), Azja Mniejsza (501 tys. km²), Tajmyr (400 tys. km²), Kamczatka (370 tys. km²) i Koreański (220 tys. km²).

Wyspy zajmują stosunkowo niewiele, bo tylko 6,17% obszaru Azji. Jest jednak wśród nich największy na świecie Archipelag Malajski, zajmujący prawie 1,7 mln km² (z Borneo 735,9 tys. km², Sumatrą 433,8 tys. km², Celebesem 189 tys. km² i Jawą 126,7 tys. km²), nadto Filipiny (300 tys. km², z wyspą Luzon 105,7 tys. km² i Mindanao 95,6 tys. km²), archipelag Wysp Japońskich (369 tys. km², z Honsiu 230,5 tys. km² i Hokkaido 77,9 tys. km²), a także Sachalin (76,4 tys. km²), Cejlon (65,6 tys. km²), Tajwan (35,8 tys. km²), Hajnan (34,1 tys. km²), archipelagi: Ziemi Północnej (37,9 tys. km²), Wysp Nowosyberyjskich (38,5 tys. km²).

Między półwyspami i wyspami Azji znajduje się wiele głęboko wciętych zatok i przybrzeżnych – otwartych, półzamkniętych lub zamkniętych – basenów morskich. Najważniejsze z nich znajdują się na Oceanie Atlantyckim i są to Morza: Śródziemne, Czarne, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Arabskie, Czerwone, tzw. Indonezyjskie Morze Śródziemne (nazwa obejmująca łącznie wszystkie morza wokół Archipelagu Malajskiego i Filipin) oraz Zatoki: Bengalska i Perska.

[edytuj] Budowa geologiczna

Budowa geologiczna Azji jest bardzo złożona. Najstarszymi jej elementami strukturalnymi są krystaliczne platformy prekambryjskie: syberyjska, chińska, dekańska i arabska. Dwie ostatnie stanowią fragmenty dawnego kontynentu Gondwany i zostały połączone z Azją dopiero w kenozoiku. Mniejsze krystaliczne masywy prekambryjskie występują m.in. w: Tybecie, Kotlinie Kaszgarskiej, Mandżurii, na Półwyspie Koreańskim i w środkowo-wschodniej części Półwyspu Indochińskiego.

Obok prekambryjskich struktur platformowych występują też platformy paleozoiczne – są to położone w zachodniej Azji płyty turańska i zachodniosyberyjska. Pozostałą część obszaru Azji zajmują różnowiekowe orogeny. Najstarsze z nich, tzw. struktury bajkalskie, pochodzą z przełomu prekambru i paleozoiku. Orogeny kaledońskie występują przede wszystkim w Azji Środkowej, należą do nich. m.in.: Sajany, część Tien-szanu i Pogórze Kazachskie. Struktury hercyńskie prócz granicznego Uralu i położonego na północy półwyspu Tajmyr zajmują wielkie przestrzenie Azji Środkowej, obejmując m.in.: Ałtaj, Wyżynę Mongolską, Wielki i Mały Chingan, a także część Tien-szanu i Kunlunu.

[edytuj] Ukształtowanie pionowe

Azja jest – pomijając Antarktydę – częścią świata o najwyższej wysokości średniej, wynoszącej 987 m n.p.m. Obszary poniżej 300 m n.p.m. zajmują tylko 32,4%, prawie tyle samo, co tereny położone powyżej 1000 m n.p.m. (30,4%). Najwyższe wzniesienie Azji – Mount Everest (8848 m n.p.m. wg władz chińskich/8850 m n.p.m. wg władz nepalskich) jest równocześnie najwyższym szczytem świata, podobnie najgłębsza depresja Morza Martwego (obecnie poniżej 418 m p.p.m. i z roku na rok się powiększa) jest najniżej położonym punktem na lądach kuli ziemskiej. Azja wznosi się najwyżej w swej centralnej części i stopniowo obniża we wszystkich kierunkach.

Obszary nizinne występują w jej północno-zachodniej części: Nizina Turańska, Zachodnio- i Północnosyberyjska, na wschodzie leży Nizina Północnochińska, na południu Nizina Gangesu, Indusu i Mezopotamii. Wielkie obszary wyżynne występują na północy (Wyżyna Środkowosyberyjska), zachodzie (Pogórze Kazachskie) i południu (wyżyna Dekan, Półwysep Indyjski). Wyżyna Dekan opada ku wschodowi i zachodowi krawędziowymi górami (Ghaty Wschodnie i Zachodnie), podobnie krawędziowe góry towarzyszą zachodnim i południowym brzegom Półwyspu Arabskiego.

Wysoko położone obszary wyżynne, otoczone pasmami górskimi, stanowią integralną część Azji Zachodniej i Centralnej. Na zachodzie są to Wyżyny: Anatolijska, Armeńska i Irańska. Wśród licznych otaczających je łańcuchów górskich należy wymienić góry: Pontyjskie, Taurus, Kaukaz, Elburs, Kopet-dag, Zagros i Mekran. Dalej ku wschodowi wysokości pasm górskich wzrastają. Znajduje się tu najpotężniejszy na świecie węzeł górski – Pamir, nazywany Dachem Świata, w którym zbiegają się jedyne na świecie łańcuchy górskie, przekraczające 7000 m n.p.m.: Tien-szan, Hindukusz, Karakorum, Himalaje oraz Kunlun i Góry Sino-Tybetańskie.

Południowym przedłużeniem Gór Sino-Tybetańskich są pasma górskie Półwyspu Indochińskiego i Archipelagu Malajskiego. Między Himalajami a Kunlunem znajduje się, uważana za najwyżej położoną na świecie, Wyżyna Tybetańska, a między Kunlunem i Tien-szanem wyżynna Kotlina Kaszgarska. Dalej na północnym wschodzie znajduje się rozległa Wyżyna Mongolska, którą otaczają pasma: Ałtaju, Sajanów, Gór Jabłonowych i Wielkiego Chinganu. Wschodnia część Syberii stanowi również obszar wyżynno-górski. Rozległe płaskowyże (m.in. Wyżyna Ałdańska, Zejsko-Burejska, Anadyrska) oddzielone są od siebie górami, m.in.: Czerskiego, Wierchojańskimi, Kołymskimi, Koriackimi i Sichote Aliń, a także górami Kamczatki. Obszary górskie przeważają też na Półwyspie Koreańskim, w południowych Chinach, na Wyspach Japońskich, Tajwanie i Filipinach.

Znaczne obszary (ok. 16,5 mln km²) Azji zajmują pustynie, występujące zarówno w strefie zwrotnikowej (Półwysep Arabski, Nizina Hindustańska), podzwrotnikowej (pustynie Iranu), jak i umiarkowanej, kontynentalnej (Nizina Turańska, Kotlina Kaszgarska).

[edytuj] Strefy roślinne

Wieczne lody arktyki zajmują północne krańce kontynentu azjatyckiego graniczące z Oceanem Arktycznym – biegunem północnym. Występuje tu noc i dzień polarny. Wieczne lody arktyki zwane są trafnie pustynia lodową. W tym środowisku życie skupia się wokół morza. Mimo ekstremalnych warunków pustynie lodowe nie są pozbawione roślin. Na wystających spod lodu skałach można spotkać porosty, a w szczelinach skalnych, mchy. Na glinianej glebie pojawiają się darnie. Pojedynczo i rzadko rosną tu także rośliny kwiatowe m.in. arktyczne gatunki skalnic, jaskrów, głodków czy niezapominajek.

Tundra zajmuje północne krańce kontynentu Azjatyckiego. Z południa na północ przechodzi w pustynię lodową. Ma klimat delikatniejszy od arktycznego, lecz i tak bardzo ostry. Występuje tu noc i dzień polarny. Tundra jest bezleśną krainą. Drzewa nie są w stanie tu przetrwać. Rosną tu jedynie skarłowaciałe gatunki brzóz, wierzb, sosen, świerków np.: brzoza karłowata, wierzba zielna, wierzba polarna. W miarę jak warunki stają się suchsze wzrasta znaczenie porostów. Gdy tundra jest wilgotna, więcej na niej mchów.

Tajga zajmuje gruby "pas" opasający Azję poniżej koła podbiegunowego północnego. Stanowi największy lądowy biom świata, zachowany w bardzo dobrym stanie dzięki małej eksploatacji przez człowieka. Dość ostry klimat i kwaśna uboga gleba umożliwia egzystencję drzewom iglastym. Drzewa szpilkowe są najlepiej przystosowane do życia w tej strefie: igły są trwałe, skórkowate, odporne na mróz. Dlatego drzewa liściaste np.: brzozy, olsze, topole, wierzby stanowią tylko domieszkę. W lasach borealnych (tajdze) dominuje zwykle jeden z gatunków sosny, świerka, jodły czy modrzewia. Na Syberii np. przeważa świerk syberyjski i modrzew syberyjski. Na dalekim wschodzie modrzew dahurski. W lasach sosnowych i modrzewiowych warstwa runa jest bogata, tworzą ją borówka brusznica, mącznica lekarska, bażyna czarna, porosty, głównie chrobotki i płucnice. W lasach jodłowych i świerkowych panuje mrok, dlatego runo jest mniej rozwinięte, rosną tu borówki czarne, szczawik zajęczy, gruszyczki, widłaki i mchy. W lasach borealnych z powodu zmarzliny zatrzymującej wodę jest dużo mokradeł i torfowisk (w Azji, głównie w zachodniej Syberii). Torfowiska wysokie tworzą głównie mchy torfowe. Mało tu roślin kwiatowych. Reprezentuje je żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, borówka bagienna, bażyna czarna. Na torfowiskach niskich więcej jest turzyc, wełnianka i bagnic torfowych.

Step Azji Od Uralu po górny bieg rzeki Ob rozciągają się stepy południowo syberyjskie. Na wschodzie duże powierzchnie pokrywają stepy Zabajkala łączące się ze stepami Mongolii i północnych Chin. Cechą charakterystyczną stepu Syberyjskiego są rozsiane na ich obszarze enklawy z roślinnością solniskową, laskami brzozowo-osikowymi i sosnowymi. Trzcinowiska zajmują zabagnienia terenu. Nad wszystkimi roślinami dominują trawy. Stepy wschodniej części Azji mają charakter jeszcze bardziej trawiasty. Roślinność jest tu dosyć monotonna.

Chłodne pustynie i półpustynie Azji zajmują środek kontynentu azjatyckiego. Pokrywę roślinną stanowią przeważnie luźno rozrzucone kępy traw i ziół, między którymi pojawiają się okresowo rośliny efemeryczne. Można tu spotkać krzewy oraz byliny osiągające nawet 5m. Chłodne pustynie i półpustynie Azji zgrupowane są zasadniczo w dwóch regionach – są to pustynie środkowoazjatyckie (kazachstańsko-dżungarskie i irańsko-turańskie) oraz centralnoazjatyckie (pustynne wyżyny Azji centralnej). W Azji środkowej największą powierzchnię zajmują pustynie piaszczyste ze stosunkowo bogatą roślinnością składającą się z traw, turzyc, roślin motylkowych i krzewiaste krzewiastych saksaułów. Dużo jest ziół i innych roślin efemerycznych. W Azji centralnej brak jest roślinności efemerycznej. Szatę roślinną tworzy trawa (np. wysoka trawa czij) i krzewy m.in. karagan i rokitnik.

Lasy liściaste strefy umiarkowanej Azji zajmują wschód tego kontynentu i wyspę Honsiu. Monsunowe wiatry sprawiają, że zima jest tu raczej bezśnieżna. Podobnie jak w Europie lasy liściaste Azji są zróżnicowane w zależności od siedliska jakie zajmuje. Mamy tu odpowiedniki naszych dąbrów, łęgów, grądów, ale złożone z zupełnie innych gatunków. Tak np. na wyżynach rosną bogate lasy z dębem mongolskim, lipa mandżurską i korkowcem amurskim. Na nizinach i w dolinach rzek spotykamy lasy z lipą amurską, jesionem mandżurskim i orzechem mandżurskim. W warstwie krzewów rośnie wiciokrzew, lilak, różaneczniki i ligustry. W lasach Dalekiego Wschodu występuje miłorząb dwuklapowy i magnolie.

Lasy zwrotnikowe i sawanny Azji zajmują Półwysep Indyjski i wyżyny Gór Południowochińskich. O ich charakterze decyduję długość dwóch pór roku (pora sucha i deszczowa). Lasy zwrotnikowe w trakcie pory deszczowej trudno odróżnić od równikowych, również ze względu na niektóre wspólne gatunki, np.: drzewo tekowe. Już jednak w porze suchej większość lasów zwrotnikowych traci liście, a równikowe są wiecznie zielone. W krajobrazie sawann charakterystyczne są dwa elementy: zwarta warstwa traw (dominuje wśród nich Imperata Cylindrica zwana trawą alang alang) oraz rzadko rozmieszczone pojedyncze drzewa.

Wilgotne lasy równikowe Azji zajmują zachodnie wybrzeża półwyspu Dekan, Nizinę Gangesu, Irawadi, Półwysep Indochiński i większość wysp Archipelagu Malajskiego. Są to wiecznie zielone lasy w których nie dochodzi do zmian pór roku. Zasadniczo las ten składa się z warstwy drzew, krzewów i runa. Runo jest bardzo słabo rozwinięte, warstwę krzewów tworzą zwykle młode drzewa. Warstwa drzew jest najbujniejsza. W koronach drzew roi się od lian, epifitów, mszaków, glonów i porostów. Z równikowych lasów Azji pochodzi cynamonowiec, muszkatołowiec i pieprz.

Góry Azji Na południowych stokach Himalajów rosną wiecznie zielone lasy równikowe i zwrotnikowe. Sięgają one zwykle około 3000 m n.p.m. Rośnie w nich dąb, klon, magnolia, bambus. Powyżej znajdują się lasy z jodłą, cisem, choiną i różanecznikami które sięgają 4200 m n.p.m.. Jeszcze wyżej spotykamy zarośla krzewiaste z brzozami i różanecznikami, a ponad nimi murawy alpejskie. Piętro wiecznych śniegów zaczyna się na wysokości 4400–5700 m n.p.m.. Na północnych stokach Himalajów rozwijają się zbiorowiska pustynne i półpustynne. Przechodzą one w murawy alpejskie.

[edytuj] Stosunki wodne

[edytuj] Rzeki

Najdłuższymi rzekami Azji są: Jangcy (6380 km), Huang He (inaczej Huang Ho lub Rzeka Żółta) (5464 km), Amur (4510 km), Mekong (4500 km), Lena (4400 km), Jenisej (4102 km), Ob (4338 km), Indus (3180 km) i Syr-daria (3078 km). Najdłuższą rzeką Azji, stanowiącą dopływ innej rzeki, jest wpadający do Obu Irtysz (4248 km). Największe dorzecza posiadają rzeki syberyjskie: Ob (2975 km²), Jenisej (2580 km²), Lena (2490 km²) i Amur (1855 km²). Najwięcej wody do Oceanu Spokojnego odprowadza Jangcy (35 tys. m³/s), największą ilość zawiesiny (2,18 mld t rocznie) niosą Ganges z Brahmaputrą, tworzące u wspólnego ujścia potężną deltę. W środkowej i zachodniej Azji wiele rzek ma charakter okresowy lub epizodyczny. Liczne rzeki, powstające w górach, mają w górnym biegu charakter stały, ale kończą swój bieg w niewielkich bezodpływowych jeziorach (np. Tarym o długości 2030 km) lub wręcz w piaskach pustyń.

[edytuj] Jeziora

Największe jeziora występują w północnej, środkowej i zachodniej części Azji, są to – oprócz Morza Kaspijskiego – silnie wysychające obecnie Jezioro Aralskie (ok. 33,6 tys. km²), najgłębszy na świecie Bajkał (powierzchnia 31,5 tys. km²) i częściowo słone jezioro Bałchasz (17–22 tys. km²). Syberia, szczególnie zachodnia, jest miejscem występowania rozległych obszarów bagiennych.

[edytuj] Lodowce

Współczesne zlodowacenie Azji zajmuje największe przestrzenie na wyspach arktycznych, w daleko na północ wysuniętych górach Syberii: Byrranga (Tajmyr), Czerskiego, Wierchojańskich (Jakucja), Koriackich (Kamczatka) oraz w wysoko wzniesionych pasmach Azji Centralnej (Karakorum, Himalaje, Hindukusz, Pamir, Tien-szan, Kunlun, Ałtaj) i Zachodniej (Kaukaz). Linia wiecznego śniegu, przebiegająca na wyspach arktycznych na poziomie morza, najwyżej wznosi się w Azji Środkowej, w wysokich pasmach górskich, położonych w skrajnie suchym, kontynentalnym klimacie zwrotnikowym. W Tybecie, w Transhimalajach dochodzi do 6100 m n.p.m. Największe lodowce znajdują się w: Karakorum (Sjaczen – 1189 km², Baltoro – 755 km², Hispar – 622 km²), Pamirze (Fedczenki – 995 km²) i Tien-szanie (Inylczek Południowy – 500 km²).

[edytuj] Ludność

Azję zamieszkuje blisko 4,1 mld ludzi (dane z 2006 roku), co stanowi około 62% ludności świata. Obszar cechuje się wysokim średnim wskaźnikiem przyrostu naturalnego (17‰), przy czym najwyższe wartości osiąga on w Syrii (37,1‰), Iraku (36,8‰) i Jemenie (36,7‰), najniższy – w Japonii (3,2‰).

Średnia gęstość zaludnienia 93 osoby/km². Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne. Obszary Niziny Hindustańskiej, Jawy i Niziny Południowochińskiej stanowią najgęściej zaludnione obszary świata (powyżej 600 osób/km²). Inne tereny, m.in. wysokie góry, pustynie Azji Środkowej, daleka Północ, są praktycznie niezaludnione.

Największymi miastami Azji są: Bombaj (Mumbaj) (13,0 mln), Karaczi (12,0 mln), Delhi (11,0 mln), Seul (11,0 mln), Stambuł (10,3 mln), Szanghaj (10,0 mln), Dżakarta (9,2 mln), Tokio (8,5 mln), Pekin (7,5 mln), Teheran (7,3 mln), i Bangkok (7,0 mln).

Największe zespoły miejskie tworzą: Bombaj (Mumbaj) (20,0 mln), Nowe Delhi (20,0 mln), Seul (16,5 mln), Kalkuta (15,6 mln), Pekin (15,0 mln), Osaka (13,5 mln), Szanghaj (13 mln), Tokio (13 mln).

Azja jest kolebką najstarszych cywilizacji globu ziemskiego: sumeryjskiej, hetyckiej, hebrajskiej, perskiej, indyjskiej, chińskiej, mongolskiej itp. Badaniem tych kultur zajmują się odpowiednie działy orientalistyki.

[edytuj] Rekordy kontynentu azjatyckiego

Największy półwysep – Półwysep Arabski – 2 780 tys. km²
Największa wyspa – Borneo – 746 tys. km²
Największy archipelag - Archipelag Malajski
Największe jezioro – Morze Kaspijskie – 374 tys. km²
Najgłębsze jezioro / największa kryptodepresja – Jezioro Bajkał – 1 637 m p.p.m.
Najdłuższa rzeka – Jangcy – 6 300 km
Najwyższy szczyt – Mount Everest (Czomolungma) – 8 850 m n.p.m.
Największa depresja – Morze Martwe – ~398–408 m p.p.m.
Najwyższa wyżyna – Wyżyna Tybetańska – 5500 m n.p.m /2,5 mln. km²
Największa delta rzeczna – Ganges z Brahmaputrą – 2/3 powierzchni Polski
Najniższa temperatura – Ojmiakon – -77,8 st. C.
Najwyższa temperatura – Półwysep Arabski – 52 st. C. w cieniu
Największe opady – Czerapundzi – ~11 tys. mm / w 1861 r. – 22987 mm
Najludniejsze państwo – Chiny – ~1,32 mld (2007 r.)
Największe państwo – Rosja – ~17 075 253 km²
Państwo o największej gęstości zaludnienia – Singapur – 6751 osób/km²
Państwo o najniższej gęstości zaludnienia – Mongolia- 1,89 osób/km²
Region o największej gęstości zaludnienia – Azja Środkowa 246 osób/km²
Najludniejsze miasto – Tokio (aglomeracja) – 27,9 mln (2005 r.)