Karbon (okres)
Z Wikipedii
| Okres poprzedzający |
Okres omawiany | Okres następny |
| dewon | karbon | perm |
| tabela stratygraficzna | ||
Karbon (ang. Carboniferous)
- w sensie geochronologicznym – piąty okres ery paleozoicznej. Trwał od 359,2 ± 2,5 do 299,0 ± 0,8 milionów lat temu. Karbon dzieli się na dwie epoki: mississip i pensylwan.
| Okres istnienia
Karbon
◄ mln lat temu |
||||||||||||
| ◄ 4,6 mld | 542 | 488 | 444 | 416 |
Karbon
359 |
299 | 251 | 200 | 145 | 65 | 23 | 2 |
- w sensie chronostratygraficznym - piąty system eratemu paleozoicznego, wyższy od dewonu, niższy od permu. Dzieli się na dwa oddziały: mississip i pensylwan. Międzynarodowy stratotyp granicy dewon/karbon znajduje się na wzgórzu La Serre (około 10 km na W od miejscowości Paulhan, region Montagne Noire w południowej Francji). Granica oparta jest na pierwszym pojawieniu się konodonta Siphonodella sulcata (Huddle, 1934).
Współczesny podział standardowy karbonu, zatwierdzony przez ICS, jest kompromisem między dwudzielnym podziałem amerykańskim, a trójdzielnym podziałem rosyjskim. W regionie europejskim, ze względu na specyfikę osadów, stosuje się podział dwudzielny na przeważnie morski dinant (turnej i wizen) oraz przeważnie lądowy silez, (namur, westfal i stefan).
System karboński wydzielili William Conybeare i William Phillips w 1822 roku na podstawie badań osadów Anglii i Walii. Nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy węgla - carbo, ze względu na występowanie najbardziej charakterystycznego osadu w tym systemie - węgla kamiennego.
Spis treści |
[edytuj] Klimat
Na półkuli południowej, na lądzie Gondwana w późnym karbonie nastąpiło zlodowacenie obejmujące Antarktydę oraz przylegające duże fragmenty Afryki południowej, Ameryki Południowej, Australii oraz Indii. W strefie równikowej w warunkach gorącego i wilgotnego klimatu rozwijały się bujne lasy tropikalne, które dały początek licznym złożom węgla kamiennego. Według wielu naukowców w karbonie raptownie wzrosła ilość tlenu w atmosferze z 15 % do ponad 30 % pod koniec okresu. Jednocześnie bardzo spadł udział dwutlenku węgla.
[edytuj] Geologia
Stratygrafia karbonu opiera się na konodontach i amonitowatych, a pomocniczo także na otwornicach wapiennych (w późnym karbonie). Dewon, karbon i perm składają się na młodszy paleozoik. Wg teorii tektoniki płyt w starszym paleozoiku (kambr, ordowik, sylur) jednolity dotąd kontynent Pannocjaa rozdziela się na kilka mniejszych bloków (Baltika, Laurencja, Syberia i Gondwana). W tym okresie Europa znajduje się pod wodami morza wypełnionego osadami o miąższości kilku kilometrów. Pod koniec syluru osady te ulegają wypiętrzeniu (orogeneza hercyńska). W karbonie zaczyna się na nowo proces zespalania lądów i ostatecznie w permie wszystkie kontynenty łączą się w superkontynent Pangeę.W całym karbonie, a zwłaszcza na granicy wczesnego i późnego miały miejsce główne fazy waryscyjskich ruchów górotwórczych. Skutkiem tego było powstanie wielkich pasm górskich (np. Ural, Sajany, Appalachy, Góry Świętokrzyskie, Sudety) oraz rozwój magmatyzmu, w tym powstawanie granitów. Poziom oceanów po szybkim podniesieniu się na samym początku karbonu, później przez cały okres utrzymywał się na prawie niezmienionym poziomie, choć widać bardzo powolny spadek poziomu mórz.
[edytuj] Bogactwa naturalne
Największym bogactwem związanym z karbonem są złoża węgli kamiennych na półkuli północnej. Istotne są także wielkie złoża granitów.
[edytuj] Fauna
Amonitowate były pospolite w całym okresie, przy czym dotyczy to goniatytów. Klymenie, reprezentowane przez 1 rodzaj przetrwały z dewonu, wymarły na samym początku okresu, a inne rzędy amonitowatych były nieliczne. Doszło do bardzo intensywnego rozwoju otwornic, zwłaszcza wapiennych, w tym form dużych, np. z rodzajów Fusulina i Schwagerina. W wielu miejscach masowe nagromadzenia skorupek otwornic skutkowały powstaniem wapieni fuzulinowych. Bardzo pospolite były ramienionogi zawiasowe i małżoraczki, kontynuując swój szczyt rozwoju zapoczątkowany w dewonie. W dalszym ciągu pospolite były także wielkoraki, ślimaki, gąbki i łodzikowate. Doszło do wielkiego rozkwitu liliowców, które w tym okresie przeżywały szczyt rozwoju. We wczesnym karbonie zachodził szybki rozwój i radiacja koralowców Rugosa (powszechnie, ale nieprawidłowo zwanych czteropromiennymi). Jednak na początku późnego karbonu ta grupa mocno podupadła i stała się marginalna.W karbonie po raz pierwszy zaczęły się szybko rozwijać małże morskie. Trylobity i koralowce z grupy Tabulata były w karbonie sporadyczne, a ostatnie graptolity wymarły we wczesnym karbonie.
Jednocześnie w karbonie nastąpił bardzo znaczny wzrost kolonizacji wód słodkich przez bezkręgowce. Pojawiły się pierwsze słodkowodne małże, ślimaki i skorupiaki, w porównaniu do dewonu wzrosła ilość małżoraczków słodkowodnych. Bardzo wzrósł także udział przedstawicieli powyższych grup zwierząt żyjących w wodach półsłodkich.
W związku z wilgotnym oraz gorącym klimatem i rozwojem lasów miał miejsce eksplozywny rozwój fauny lądowej, a zwłaszcza owadów i pajęczaków. Tradycyjnie pisze się o wielkich rozmiarach karbońskich stawonogów, ale olbrzymia większość owadów i pajęczaków nie odbiegała wielkościowo od dzisiejszych form. Tylko nieliczne rodzaje stawonogów cechowały się gigantyzmem (pojedyncze gatunki osiągały wśród: krocionogów do 1m, wielkoraków 1,5m, skorpionów blisko 1m, ważek 0,5 m rozpiętości skrzydeł). Natomiast rodzaj Megarachne podawany kiedyś jako największy (36 cm) pająk, okazał się wielkorakiem. Z karbonu pochodzą pierwsze skrzydlate owady, które były pierwszymi zwierzętami latającymi oraz pierwsze lądowe ślimaki.
Kręgowce. W związku z wymarciem pod koniec dewonu ryb pancernych, we wczesnym karbonie doszło do nagłego i dużego wzrostu liczebności i zróżnicowania rekinów, które stały się główną grupą ryb, chociaż w późnym karbonie ich rozwój się trochę zmniejszył. Inne grupy ryb: dwudyszne, trzonopłetwe, kostołuskie i fałdopłetwe były znacznie rzadsze, choć dwie pierwsze grupy dobrze rozwinęły się w wodach słodkich. Przez cały karbon trwał intensywny rozwój i radiacja płazów, z których zdecydowana większość reprezentowała labiryntodonty. Największe z nich mierzyły prawie 2m. Na początku późnego karbonu z labiryntodontów powstały pierwsze prymitywne, niewielkie (około 1m) gady, określane jako kotylozaury, które bardzo szybko stały się liczne i zróżnicowane. Pod sam koniec okresu wyodrębniły się z nich gady ssakokształtne.
[edytuj] Flora
W morzach, podobnie jak w dewonie, rozwijają się glony, głównie zielenice, ramienice i krasnorosty. Na lądach dominują widłaki, skrzypy, paprocie zarodnikowe i nasienne (często o pokrojach drzewiastych), które znane są już od dewonu. Występują również mszaki oraz grzyby (np. sprzężniaki, workowce i, pojawiające się po raz pierwszy, podstawczaki). Widłaki jednozarodnikowe (np. Eleutherophyllum), częste jeszcze we wczesnym karbonie, w późnym karbonie stają się grupą reliktową, zastępowaną przez widłaki różnozarodnikowe (Lepidodendron, Sigillaria, Bothrodendron). Wśród skrzypów dominują drzewiaste kalamity (Calamites) oraz klinolisty (Sphenophyllum). Rozwijają się paprocie zarodnikowe (np. Pecopteris). Obserwuje się ekspansję pierwszych roślin nasiennych – paproci nasiennych (Neuropteris, Mariopteris, Alethopteris, Sphenopteris), także w klimacie chłodniejszym (flora glossopterisowa). We wczesnym karbonie pojawiają się pierwsze nagonasienne drobnolistne – kordaity (np. Cordaites), a pod koniec karbonu – pierwsze iglaste (np. Lebachia). W późnym karbonie pojawiają się również problematyczne sagowce. Duże nagromadzenia szczątków tych roślin, rosnących w bagniskach w klimacie tropikalnym na przedpolach tworzących się hercynidów, utworzyły pokłady węgla kamiennego.
[edytuj] Karbon na ziemiach Polski
- w karbonie wczesnym powstały morskie piaskowce, zlepieńce i mułowce, z wkładkami wapieni występujące w Górach Bardzkich, niecce śrudsudeckiej oraz Sudetach Wschodnich. Część z tych osadów została później słabo zmetamorfizowana.
- w karbonie późnym w niecce śródsudeckiej, zapadlisku górnośląskim oraz w rejonie lubelskim wraz z grubymi warstwami piaskowców, zlepieńców, mułowców i łupków ilastych powstały złoża węgla kamiennego.W Górach Kaczawskich osadziły się piaskowce i mułowce rzeczne.
- w karbonie powstały masywy granitowe w Tatrach oraz w Sudetach i Przedgórzu Sudeckim (bloku przedsudeckim): karkonoski, strzegomski, strzeliński, kłodzko-złotostocki oraz kudowski.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Bibliografia:
- Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN
- Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, 1990: Geologia historyczna. Wydawnictwa Geologiczne.
