Język szkocki gaelicki

Z Wikipedii

Gàidhlig na h-Alba
Obszar	Szkocja, Kanada i inne
Liczba mówiących	60 tysięcy
Ranking	(poza pierwszą 100.)
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki celtyckie **Języki goidelskie (q-celtyckie) ***Język szkocki gaelicki
Pismo	łaciński
Status oficjalny
Język urzędowy	Szkocja,Nowa Szkocja
Regulowany przez	Bòrd na Gàidhlig
Kody języka
ISO 639-1	gd
ISO 639-2	gla
ISO/FDIS 639-3	gla
SIL	GLS
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Szkocka Gaelicka wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka szkockiego gaelickiego

Ten artykuł dotyczy języka celtyckiego. Zobacz też: język szkocki (germański).

Język szkocki gaelicki (gaelicki, Scots Gaelic, nazwa własna: Gàidhlig) - język z grupy goidelskiej (q-celtyckiej) języków celtyckich. Posługuje się nim około 58 tys. osób (2001) zamieszkujących północną część Wielkiej Brytanii, tj. północno-zachodnią Szkocję i archipelag Hebrydów. Władze brytyjskie przyznały mu status regionalnego języka urzędowego na Hebrydach Zewnętrznych (region Western Isles).

Język gaelicki wywodzi się bezpośrednio z języka iryjskiego (irlandzkiego). Był on dominującym językiem Szkocji między X a XII w., później rolę języka ogólnoszkockiego przejął język szkocki lallans (lowland scots).

[edytuj] Historia i piśmiennictwo

[edytuj] Początki języka

Przypuszczalny zasięg języków celtyckich (niebieski) i dialektów języka angielskiego (żółty) ok. roku 1400 w Szkocji

Dzisiejszy język szkocki wywodzi się z dialektu języka irlandzkiego, jakim posługiwali się irlandzcy osadnicy, tzw. Iroszkoci, którzy ok. 500 r. przybyli na tereny Dalriady południowo-zachodniej Szkocji. W IX i X wieku nastąpiła ekspansja języka szkockiego na kraj Piktów, a w następnym stuleciu na południową część dzisiejszej Szkocji, gdzie doszło do zderzenia (zwłaszcza w Lothian) z używanym w tym regionie północnym dialektem języka angielskiego, na bazie którego ukształtował się późniejszy język szkocki (germański). W końcu XII wieku pod naporem tego ostatniego zaczął się odwrót języka gaelickiego w rejon Wyżyn i Wysp (Highlands), choć jeszcze w XVI wieku wielu Szkotów z Nizin (Lowlands - zob. Nizina Środkowoszkocka) potrafiło nim mówić (najczęściej określali oni ten język jako Erse, czyli irlandzki), a w południowo-zachodniej Szkocji używano go jako języka codziennej komunikacji także w następnych stuleciach.

Parlament zwołany w 1308 przez Roberta I Bruce'a, obradujący na zachodnim wybrzeżu, był prawdopodobnie ostatnim, podczas którego posługiwano się tym językiem. Większość nazw miejscowości w północnej Szkocji ma pochodzenie gaelickie; do najstarszych należą te, które zawierają takie wyrazy jak: sliabh (wzgórze, wzniesienie), karraig (skała), kill (kościół), neimhid (święte miejsce), baile (osada) czy achadh (pole).

[edytuj] Najstarsze zabytki piśmiennictwa

Najstarsze zabytki piśmiennictwa pochodzą z XII wieku; są to legendy dotyczące klasztoru w Deer oraz akty nadania mu ziemi i przywilejów (Book of Deer). Tradycja literacka sięga początków XIV wieku; zachował się wiersz datowany 1310, opiewający flotę jednego z wodzów. Przez kilka wieków język gaelicki był językiem szkockich górali, którzy stworzyli opartą na nim odrębną kulturę; jej podstawową formą twórczości były wiersze i ballady (zob. Osjan), przekazywane głównie drogą ustną. Obszerny zbiór ballad, wierszy i satyr pochodzi z XVI w. i znany jest jako Book of the Dean of Lismore. Pierwszą drukowaną książką w języku gaelickim był jednak przekład modlitewnika (Book of Common Order), nazywanego czasem liturgią Johna Knoxa, uzupełniony pewnymi dodatkami i wydany w 1567. Dwa lata później ukazał się pierwszy przekład Psalmów Dawida.

[edytuj] Piśmiennictwo w XVIII i XIX w.

Aż do połowy XVII wieku literacki gaelic był wspólny dla Szkocji i Irlandii. Wraz ze zmianami, jakie zaszły na Wyżynach po upadku powstań jakobickich i zniszczeniu klanów, kultura szkocka w znacznym stopniu podupadła. W 2 poł. XVIII wieku podjęto próby uchronienia jej od zapomnienia. Przekład Biblii (1767 Nowy Testament, 1801 Stary Testament), dokonany przez grupę ministrów z hrabstw Perth i Argyll, ustalił standard gaelickiego języka literackiego na następne stulecia.

Od końca XVIII wieku datuje się rozwój prozy (w tym religijnej) i poezji, która przestaje mieć charakter klanowy, stając się literaturą narodową (przedstawicielem jest np. A. MacDonald). Ta nowa literatura gaelicka wykracza poza swe dotychczasowe tradycyjne ramy i podejmuje cały szereg wątków społecznych, politycznych i obyczajowych, odnoszących się do różnych zjawisk związanych z przemianami zachodzącymi w społeczeństwie szkockim od XVIII stulecia. Jednym z ważniejszych dzieł tego okresu jest obszerny przekład Iliady dokonany przez Ewena MacLachlana.

W XIX wieku nastąpił rozwój szkolnictwa, promowany przez powstałe wówczas towarzystwa szkół gaelickich, a także prasy. Dokonały się również pewne przemieszczenia ośrodków kultury gaelickiej; z jednej strony wiązało się to z emigracją zamorską, z drugiej z migracjami wewnętrznymi; silne społeczności gaelicko-języczne powstały zwłaszcza w Glasgow i Clydeside. W okresie 1882-1916 rozpoczęły działalność katedry kultury celtyckiej w uniwersytetach Glasgow, Aberdeen i w Edynburgu, w których m. in. podjęto poważne badania lingwistyczne, a także zaczęto kształcić nauczycieli do nowo tworzonych szkół średnich z gaelickim jako językiem wykładowym. Ważnym wydarzeniem było także powołanie w 1891 Ligi Gaelickiej (An Comunn Gaidhealach), która postawiła sobie za zadanie promocję języka, tak aby wszyscy mieszkańcy "rejonów celtyckich" (gael. Gaidhealtachd) byli dwujęzyczni. Towarzystwo to działa do dziś i organizuje coroczne festiwale kulturalne oraz konkursy dla śpiewaków, gawędziarzy i osób piszących, jak również zawody w czytaniu (dla dzieci).

[edytuj] Wiek XX

Procentowy udział ludności powyżej 3 lat, znającej język szkocki gaelicki według hrabstw Szkocji (stan z 2001)

W 1932 benedyktyn Henry C. Dieckhoff opublikował A Pronouncing Dictionary of Scottish Gaelic, słownik gaelicko-angielski opracowany na podstawie dialektu Glengarry, stanowiącego najbardziej oryginalną formę tego języka. W latach trzydziestych ubiegłego stulecia, obok szkolnictwa, książek i gazet rozpoczęto promocję języka gaelickiego w radiu. W tym okresie rozpoczyna się także najnowszy nurt poezji gaelickiej, uprawianej przez autorów dwujęzycznych, wykorzystujących szeroko nowoczesne środki wyrazu (D. Thomson, D. MacAulay, G. Campbell Hay, S. MacLean). Ważnym stymulatorem życia kulturalnego jest od 1951 kwartalnik literacki Gairm, charakter naukowy posiada natomiast czasopismo Scottish Gaelic Studies. Publikuje się też słowniki, podręczniki, poezję, prozę itp. Promocją książek w języku szkockim zajmuje się Gaelic Books Council (zał. 1968), która m. in. dotuje podręczniki szkolne. W Inverness działa wydawnictwo Club Leabhar specjalizujące się w publikowaniu książek gaelicko-języcznych. Z literatury pięknej najbardziej popularną formą są opowiadania. Dodatki gaelickie zamieszcza wiele popularnych szkockich czasopism, jak. np "Scotsman". Jednym z najwszechstronniejszych autorów współczesnych, piszącym także w języku angielskim (nierzadko te same utwory), jest ur. w 1928 Iain Crichton Smith.

[edytuj] Obecna sytuacja języka

Mimo wielu wysiłków podejmowanych od drugiej połowy XIX wieku, liczba ludności znających język gaelicki w XX wieku systematycznie spadała (od ok. 250 tys. w 1901 do ok. 81 tys. w 1961). Dopiero w 1971 odnotowany został nieznaczny wzrost (o 8 tys. osób). W ostatnim dwudziestoleciu tendencja ta utrzymuje się, co jest wynikiem swoistej mody na uczenie się języka gaelickiego wśród części patriotycznie nastawionych Szkotów. W 1972 w miejscowości Sabhal Mór Ostaig na wyspie Skye rozpoczął działalność gaelicki college. O wzroście zainteresowania językiem szkockim świadczyć mogą także liczne wznowienia podręcznika-samouczka w słynnej serii Teach Yourself Books (R. MacKinnon - "Gaelic", wyd. I, London 1971).

Obecnie językiem gaelickim mówi kilka procent ludności, głównie z terenów północno-zachodniego wybrzeża oraz przede wszystkim Hebrydów Zewnętrznych, na których posługuje się nim ponad 70% mieszkańców (jest to obszar o największym procencie ludności celtycko-języcznej na Wyspach Brytyjskich).

[edytuj] Ortografia i wymowa

Język szkocki gaelicki zapisywany jest alfabetem łacińskim.

Używa się tylko osiemnastu liter - a, b, c, d, e, f, g, h, i, l, m, n, o, p, r, s, t, u. Litery oznaczające samogłoski mogą mieć dodatkowo znak długości: à, è, ì, ò, ù (przed przeprowadzoną niedawno reformą ortografii używano też znaków ó i ú, ale obecnie zastępuje się je odpowiednio przez ò i ù). Literą h oznacza się lenicję spółgłoski inicjalnej.

Samogłoski dzielą się na dwie klasy:

• caol (ang. slender - "wąskie") - e, i, è, ì
• leathann (ang. broad - "szerokie") - a, o, u, à, ò, ù

Litery oznaczające samogłoski czyta się tak jak po polsku, przy czym znak diakrytyczny nad literą oznacza długość samogłoski. Zbitkę ao czyta się jak dźwięk pośredni między u i e, w sposób zbliżony do wymowy niemieckiego ü.

W języku gaelickim każda litera lub zbitka liter oznaczających spółgłoski może znajdować się w otoczeniu liter oznaczających samogłoski z tylko jednej z powyższych grup. Np. w wyrazie litreachadh zbitka tr jest w otoczeniu dwóch liter oznaczających samogłoski wąskie, zaś ch dwóch liter oznaczających samogłoski szerokie. W języku szkockim reguła ta nazywa się caol ri caol agus leathann ri leathann ("wąskie do wąskich i szerokie do szerokich"). Trzeba pamiętać, że jest to tylko reguła ortograficzna i często zdarza się, że obok siebie występują dwie lub trzy litery samogłoskowe, z których czyta się tylko jedną. Nieczytane litery samogłoskowe mogą jednak świadczyć o określonym sposobie czytania liter spółgłoskowych w swoim otoczeniu - zob. niżej.

Sposób czytania niektórych liter oznaczających spółgłoski zależy od klasy samogłoski, którą oznacza litera występująca po nich lub przed nimi. Dodatkowo wymowa tych liter zależy od ich położenia w wyrazie. Ilustruje to poniższa tabela:

Spółgłoski welarne występują tylko przed samogłoskami klasy leathann, zaś spółgłoski palatalne tylko przed samogłoskami caol.

[edytuj] Zasady pisania małą i wielką literą

Zasady pisania małą i wielką literą zbliżone są do reguł przyjętych w języku angielskim. Trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt istnienia w języku gaelickim tzw. nazalizacji czyli przesłonięcia. W pewnych warunkach syntaktycznych i morfologicznych następuje zmiana wymowy spółgłoski inicjalnej wyrazu. Literę odpowiadającą nowemu dźwiękowi stawia się wtedy przed całym wyrazem. Litera ta pozostaje mała, nawet jeśli cały wyraz piszemy wielką literą. Np.: Béarla (język angielski) -> i mBéarla (po angielsku). Zob. też nazalizacja.

[edytuj] Składnia i gramatyka - uwagi ogólne

• W języku szkockim gaelickim występuje typowy dla wyspiarskich języków celtyckich szyk zdania VSO (orzeczenie - podmiot - dopełnienie). Np. Tha mi à Glaschu (Jestem z Glasgow). Wyjątek stanowią zdania pytające, które zaczynają się od zaimków pytających. Niektóre czasowniki mogą mieć w zdaniu pytającym zupełnie różną formę niż w zdaniach twierdzących. Np.: Tha Iseabail brèagha. (=Izabela jest piękna), ale: A bheil Iseabail brèagha? (=Czy Izabela jest piękna?).

• Czasowniki mogą przybierać też zupełnie różne formy w zdaniu przeczącym i twierdzącym. Na przykład: Tha mi à Glaschu. (=Jestem z Glasgow), ale Chan eil mi à Glaschu. (=Nie jestem z Glasgow). Czasowniki w formie twierdzącej lub przeczącej mogą stanowić też odpowiedź na pytanie ogólne (w języku gaelickim nie istnieją słowa tak i nie), na przykład: A bheil Iseabail brèagha? Tha./Chan eil. (=Czy Izabela jest piękna? Tak./Nie.)

• Rzeczowniki w języku gaelickim mogą mieć rodzaj męski lub żeński. Występują cztery przypadki - mianownik, dopełniacz, celownik i wołacz. Biernik wyraża się za pomocą opisowych konstrukcji gramatycznych (na przykład z przyimkiem aig). Liczba mnoga tworzona jest dosyć nieregularnie.

• W języku gaelickim istnieje tylko rodzajnik określony. Powoduje on lenicję rzeczowników rodzaju żeńskiego.

• Przymiotnik stoi zazwyczaj po rzeczowniku. Po rzeczownikach rodzaju żeńskiego przymiotniki ulegają lenicji. Przymotniki jednosylabowe otrzymują w liczbie mnogiej końcówkę deklinacyjną.

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Źródło

Robertson Boyd, Taylor Ian, Gaelic. A complete course for beginners, seria Teach yourself, Hodder Headline Plc, London 1993

[edytuj] Linki zewnętrzne

• The School Gaelic Dictionary - http://www.ceantar.org/Dicts/MF2/
• Scottish Gaelic learners' materials online - http://www.smo.uhi.ac.uk/gaidhlig/ionnsachadh/
• Fàilte gu Sabhal Mór Ostaig Sabhal Mór Ostaig (a Further Education college in the island of Skye, Scotland, teaching through the medium of Gaelic) - http://www.smo.uhi.ac.uk/beurla/