1968

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Mekiskanske studentar jublar rundt ein utbrent buss 28. juli 1968.
Foto: Marcel·lí Perelló

Richard Nixon under valkampen til neste års presidentval, som han skulle vinna.
Foto: Oliver F. Atkins

Fredeleg opptog under nasjonaldagen i Singapore med folk frå People's Association, ein organisasjon tufta for å fremja samfunnsånd.
Foto: Lama Jey Tsong Kapa

1968 i den gregorianske kalenderen var eit skotår som byrja på ein måndag. Året er kjend for ei rekke dramatiske hendingar med bakgrunn i maktkampar mellom ulike krefter og ideologiar. 1968 er blitt kalla «året då allting hende», og er blitt ståande som eit symbol på den motkulturelle ungdomsrørsla frå denne tida, som ofte blir kalla «1968-generasjonen». Ulike krav om fridom og folkestyre prega land over heile verda, og mange venta seg store endringar gjennom ein verdsomspennande revolusjon.

Våren 1968 fann det stad studentopprør i ei rekkje land, der det best kjende fann stad i Paris i mai. Sosialisme var særs utbreidd blant intellektuelle, og ei ny, «andre bølgje» av kvinnerørsla gjorde seg gjeldande dette året. Samstundes fekk voksteren av radikale idear motsvar av mellom anna det republikanske partiet i USA, som hevda å tala for ein «taus majoritet», og konservative politikarar som franske gaullistar og britiske Enoch Powell.^[1]

Dette året bevega Tsjekkoslovakia seg vekk frå sovjetisk innverknad i det som blei kalla prahavåren, men blei seinare på året invadert av andre warszawapaktland.

USA opplevde skjelsetjande politiske omveltingar og valdshandlingar. Dette året blei borgarrettsleiaren Martin Luther King jr. og presidentkandidaten Robert F. Kennedy drepne i attentat. Landet gjekk gjennom uro som raseopptøyar og demonstrasjonar mot vietnamkrigen, som var i ferd med å mista folkestøtte. Demokratane sitt presidentnominasjonsmøte i august dette året blei råka av uro både innan partiet og ute i gatene i Chicago. Partiet orienterte seg mot venstresida, medan republikanarane vann veljarar gjennom å appellera til «det tause fleirtalet», som var imot mange av dei radikale endringane opprørarane stod for.^[2]

Medan liknande frigjeringskampar, folkeoppreistar og motkulturelle hendingar også fann stad i åra rundt 1968, er 1968 med sine kontrastar mellom framtidshåp og skuffingar, fredsretorikk og vald blitt ståande som eit høgdepunkt, på godt og vondt, frå dei alternative 1960-åra. Kampsakene frå 1968 prega ettertida, og skiljelinene finst fortsatt innan seinare politikk.^[3],^[4]

[endre] Hendingar

Amerikanske soldatar ved ein bunker under Operation Worth. I 1968 hadde USA gravd seg fast i Vietnam, og fleire tok til å tala mot krigen.

Pågåande hendingar i 1968 var Andre Chimurenga-krigen i Rhodesia (1964–1979), Kulturrevolusjonen i Kina (1964–1969), Den namibiske sjølvstendekrigen, (1966–1988) Borgarkrigen i Yemen (1962–1970), og Vietnamkrigen (1959–1975).

[endre] Utlandet

2. januar: Den sørafrikanske legen Christiaan Barnard utførte den første hjertetransplantasjonen der pasienten overlevde.
5. januar: «Prahavåren»: Reformvennlege Alexander Dubček blei leiar for kommunistpartiet i Tsjekkoslovakia.
15. januar: Jordskjelv på Sicilia. 200 omkom, 42 000 blei huslause.
21. januar:
- Eit B-52 bombefly frå USA med fire hydrogenbomber ombord styrta under nødlanding ved Thule på Grønland.
- Vietnamkrigen: Slaget ved Khe Sanh tok til. Det varte fram til 8. april, og er blitt sett på som byrjinga på Tet-offensiven.
23. januar: USA sitt etterretningsskip USS Pueblo blei teke i arrest av den nord-koreanske marinen.
25. januar: Den israelske undervassbåten INS Dakar sokk i Middelhavet og 69 drukna.
30. januar: Vietnamkrigen: Tet-offensiven, den største offensiven frå Front National de Liberté i Vietnam så langt, tok til med åtak på 36 provinshovudstader og 64 lokale senter.
31. januar:
- Presidenten av Nauru, Hammer DeRoburt, erklærte sjølvstende frå Australia.
- Vietnamkrigen: Tet-offensiven heldt fram med åtak på Saigon. Sentrale institusjonar som radiohuset, presidentpalasset og USA sin ambassad blei tekne av FNL.
1. februar: Vietnamkrigen: Avrettinga av ein fanga FNL-offiser utført av ein sørvietnamesisk politisjef blei fotografert av Eddie Adams. Biletet blei verdskjend og bidrog til å svinga folkeopinionen mot Vietnamkrigen.
6.-18. februar: Vinter-OL i Grenoble
11. februar: Grenseslag mellom Israel og Jordan.
8. mars: Studentar demonstrerte i Polen mot det kommunistiske styret i landet.
12. mars: Den britiske kolonien Mauritius blei sjølvstendig republikk, men fortsette som medlem i Det britiske samveldet.
16. mars: Vietnamkrigen: My Lai-massakren fann stad då soldatar frå USA drap og mishandla 347 sivile ved landsbyen My Lai i Vietnam.
17. mars: Ein demonstrasjon mot vietnamkrigen i London blei valdeleg. 91 blei skada og 200 demonstrantar blei arresterte.
19.-23. mars: Studentar ved Howard-universitetet i Washington, D.C. arrangerte demonstrasjonar, okkuperte administrasjonsbygget og stengde universitetet i fem dagar i protest mot Vietnamkrigen, tvangsrekruttering og mangelen på afrikanskretta pensum.
22. mars: Den første studentaksjonen i Frankrike fann stad då åtte studentar, leia av Daniel Cohn-Bendit, okkuperte administrasjonskontora på Universitetet i Nanterre.
2. april: Bomber plasserte av Andreas Baader og Gudrun Ensslin gjekk av ved midnatt i to stormagasin i Frankfurt-am-Main.

Øydeleggjingar etter opptøy i Washington, D.C. etter at Martin Luther King var blitt drepen.
Foto: Warren K. Leffler

4. april:
- Borgarrettsaktivisten Martin Luther King jr. blei drepen i Memphis i USA.
- Apollo-programmet: NASA skaut opp romskipet Apollo 6.
6. april: Valdsame raseopptøy i USAs hovudstad Washington.
11. april:
- Den tyske studentleiaren Rudi Dutscheke blei skoten ned av ein ny-nazist i Berlin. Han overlevde attentatet, men fekk hjerneskader.
- USA sin president Lyndon Johnson godkjende loven Civil Rights Act of 1968, som gjorde diskriminering i samband med husvære ulovleg.
20. april:
- Enoch Powell heldt den berømte talen sin «Rivers of Blood» mot innvandrarar og antidiskrimineringslovar.
- Pierre Elliott Trudeau blei statsminister i Canada.
23.-30. April: Studentar tok over administrasjonsbygget og stengde Columbia-universitetet i New York i protest mot vietnamkrigen.
3. mai: Studentopptøy i Frankrike. Sorbonne-universitetet stengde lesesalane.
6. mai: Franske studentar og lærar gjekk i bresjen for ein generalstreik. Streiken utvikla seg etterkvart til åpne gatekampar, mellom anna i Paris
11. mai: Regjeringa i Frankrike gjekk med på fleire av studentkrava.
15. mai: Fleire tornadoar gjorde stor skade i Iowa og Arkansas.
17. mai: Ei gruppe katolikkar tok 378 vernepliktsmapper frå eit kontor i Catonsville i Maryland og sette fyr på dei med napalm i protest mot vietnamkrigen.
26. mai: Island innførte høgrekjøring.
3. juni: Andy Warhol blei skoten og såra av Valerie Solanas.
5. juni: Robert F. Kennedy blei skoten ned i Los Angeles i USA og døydde neste dag.
17. juli: Eit kupp i Irak avsette Abdul Rahman Arif. Ahmad Hassan al-Bakr blei ny president og Saddam Hussein nestkommanderande.

Minnesmerke til slovakarar som blei drepne 21. august 1968.

20. august: Warszawa-pakten invaderte Tsjekkoslovakia.
22.-30. august: Politi og krigsmotstandarar brakte saman i Chicago medan det demokratiske partiet i USA heldt årsmøte.
24. august: Frankrike sprengde si første hydrogenbombe og blei verdas femte atommakt.
31. august: Jordskjelv i Iran. 12 000 omkom.
6. september: Swaziland fekk sjølvstende.
7. september: 150 kvinner demonstrerte mot Miss America-tevlinga som utnytting av kvinner.
13. september: Albania trakk seg frå Warszawa-pakta.
27. september: Marcelo Caetano blei statsminister i Portugal.

Black Panther-helsinga

2. oktober: Fleire hundre meksikanske studentar blei drepne i tlatelolcomassakren, berre dagar før Sommar-OL 1968 tok til i Mexico by.
3. oktober: Militærkupp i Peru.
11. oktober:
- Boris Martinez og Omar Torrijos avsette president Arnulfo Arias av Panama gjennom eit militærkupp.
- Apollo 7, den første bemanna Apollo-ekspedisjonen, tok av.
12. oktober: Ekvatorial-Guinea fekk sjølvstende.
16. oktober:
- Sommar-OL: Tommie Smith og John Carlos, afroamerikanske medaljevinnarar i 200-meter, reiste armane i ei black power- helsing medan dei stod på sigerspallen.
- Folk i Kingston på Jamaica gjorde opprør mot at den guyanske aktivisten Walter Rodney var blitt utestengd frå landet.
5. november: Luis A. Ferre blei vald til guvernør av Puerto Rico.
24. desember: Romskipet Apollo 8 gjekk inn i bane rundt månen, og astronautane ombord blei dei først til å sjå baksida av månen.

[endre] Noreg

19. februar: Snøras i Bondalen drap fire.
18. mars: Postverket innførte postnummer.
28. mars: Vedtak om å oppretta Universitetet i Trondheim og Universitetet i Tromsø.
23. august: Opninga av Henie Onstad Kunstsenter på Høvikodden ved Oslo.
29. august: Kronprins Harald gifta seg med Sonja Haraldsen i Oslo domkyrkje.
5. september: Flaum i Telemark
13. september: Den norske kvalfangsten på den sørlege halvkula tok slutt då det siste kvalfangstrederiet vedtok å ikkje senda nokon ekspedisjon neste sesong.
9. oktober: Det blei meld om dei første oljefunna på norsk sokkel.
13. desember: Per Lønning blei første biskop i det nyoppretta Borg bispedømme.
13. desember: Trålaren «Skjervøyfisk II» kantra og sokk utanfor Kjøllefjord. To omkom.

[endre] Født

Sjå òg Fødde i 1968.

2. februar: Espen Bredesen, norsk skihoppar
27. februar: Ståle Solbakken, norsk fotballspelar og trenar
2. mars: Daniel Craig, britisk skodespelar
15. mars: Terje Riis-Johansen, norsk politikar og minister
11. april: Sergej Lukjanenko, russisk forfattar
24. april: Jelena Välbe, russisk langrennsløpar
1.: D'Arcy Wretzky, amerikansk musikar
26. mai: Kronprins Frederik av Danmark
28. mai: Kylie Minogue, australsk songar og skodespelar
30. mai: Zacarias Moussaoui, fransk–marokkansk terrorist
2. juni: Flemming Andersen, dansk teikneserieskapar
30. juni: Phil Anselmo, amerikansk musikar
16. juli: Larry Sanger, amerikansk forretningsmann
17. juli: Tor Eystein Øverås, norsk forfattar
31. juli: Knut Holmann, norsk padlar
9. august: Eric Bana, australsk skodespelar
15. august: Frode Øverli, norsk teikneserieskapar
1. september: Mohammed Atta, egyptisk terrorist
16. september: Marc Anthony, amerikansk musikar og skodespelar
25. september: Will Smith, amerikansk skodespelar og rapper
28. september: Naomi Watts, engelsk–australsk skodespelar og produsent
30. september: Monica Bellucci, italiensk skodespelar
7. oktober: Toni Braxton, amerikansk songar
- Thom Yorke, britisk songar
29. oktober: Aili Keskitalo, norsk–samisk politikar
- Johann Olav Koss, norsk skøyteløpar
23. desember: Carla Bruni, italiensk modell og musikar

[endre] Døde

Sjå òg Døde i 1968.

29. februar: Tore Ørjasæter, norsk forfattar
19. mars: Aagot Didriksen, norsk skodespelar
25. mars: Arnulf Øverland, norsk forfattar
27. mars: Jurij Gagarin, sovjetisk kosmonaut
4. april: Martin Luther King Jr., amerikansk prest og borgarrettsaktivist
24. mai: Paal Berg, norsk motstandsleiar og høgsterettsjustitiarius
1. juni: Helen Keller, amerikansk forfattar
6. juni: Robert F. Kennedy, amerikansk politikar
28. juli: Otto Hahn, tysk kjemikar
21. september: Börje Fredriksson, svensk musikar
9. november: Jan Johansson, svensk musikar
25. november: Upton Sinclair, amerikansk forfattar
25. desember: Jess Willard amerikansk boksar
20. desember: John Steinbeck, amerikansk forfattar
30. desember: Trygve Lie, norsk politikar

[endre] Skildringar av 1968

1968 er blitt skildra i ei rekke kulturelle verk, til dømes har forfattaren Milan Kundera og visediktaren Karel Kryl skrive om prahavåren. Skodespelet The Party av Trevor Griffiths skildrar 1968 i Storbritannia.