Oeralische taole
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
De Oeralische taole zien 'n taolfamilie vaan inkel tientalle taole in Noord- en Oos-Europa en Siberië mèt same oongeveer 20 miljoen sprekers. De belaangriekste vertegewäördegers zien 't Fins en 't Hongaars. In vreuger tije waor 't verspreiingsgebeed vaan de Oeralische taole groeter; ze höbbe veural terrein op 't Russisch ingelieverd. Daorentege zien ze sins de middeliewe mèt de Hongare ouch in Midde-Europa vertegewäördeg. De naom Oeralisch stamp vaan 't Oeral-gebèrgde, wat es de Urheimat vaan dees volker gezeen weurt.
Inhawd |
[bewirk] Classificatie
De Oeralische taole valle oeterein in twie hooftek: de Finoegrische taole en de Samojedische taole. De ierste, die wel 99% vaan alle Oeralische sprekers op ziech numme, valle weer oeterein in de Finnopermische taole en de Oegrische taole. De twiede weure in 'n oetgestrek, dunbevolk gebeed in Noordoos-Siberië gesproke.
- OERALISCHE TAOLE
- Finoegrische taole
- Finnopermisch
- Finse taole
- Samisch ( = Laps)
- Wes-Samisch
- Zuid-Samisch
- Ume-Samisch
- Lule-Samisch
- Pite-Samisch
- Noord-Samisch
- Oos-Samisch
- Inari-Samisch
- Kemi-Samisch (oetgestorve)
- Skolt-Samisch
- Akkala-Samisch (oetgestorve)
- Kildin-Samisch
- Ter-Samisch
- Wes-Samisch
- Mordwinisch
- Mari
- Permische taole
- Oedmoertisch
- Komi
- Oegrisch
- Ob-Oegrisch
- Chantisch
- Mansisch
- Hongaars
- Ob-Oegrisch
- Finnopermisch
- Samojedische taole
- Noord-Samojedisch
- Nganasaans
- Enets
- Nenets
- Zuid-Samojeeds
- Selkoepisch
- Kamassisch
- Matorisch
- Noord-Samojedisch
[bewirk] Verwantsjappe mèt aander families
't Bestoon vaan de Oeralische taolfamilie weurt algemein geaccepteerd. Controversieel zien evels theorieë die ze mèt ander taolfamilies in verbaand bringe.
In de negentiende iew meinde väöl gelierde tot de Oeralische taole mèt de Altaïsche taole verwant waore en spraoke vaan 't Oeral-altaïsche familie. Dit deeg me veural op groond vaan typologische verwantsjap: bei taolgrope zien sterk agglutinerend en väöl familieleie doen aon vocaalhermenie (zuug oonder bij typologie). Vendaog d'n daag zien de mieste taolkundege dao evels gei verbaand mier in; zoe'n euvereinkómste kinne hiel good touwvalleg zien (taole vaan e vergliekbaar typ koume beveurbeeld ouch deep in Amerika veur). 'n Minderheid vaan de oonderzeukers zuut wel e verbaand tösse die twie, meh daan es deil vaan 'n (soms väöl) groeter taolfamilie; zuug heinao.
'n Connectie is ouch gemaak mèt de Joekagirse taole in oostelek Siberië. Ouch dees hypothees is neet algemein geaccepteerd.
Ambitieuzer macrofamilies zien de Nostratische taole en de Euraziatische taole. Die verbinde de Oeralische taole mèt in eder geval de Indogermaanse taole en de Altaïsche taole (Euraziatisch) en meistens ouch mèt e groet aontal aander taolfamilies, wie de Zuid-Kaukasische taole (ouch wel Kartwelisch geneump), de Dravidische taole, de Afro-Aziatische taole - veural dit is controversieel - , versjèllende Paleosiberische taole en mieder oetgestorve taole. Allewel tot dees theorieë in de marsj vaan de modern taolweitesjap oontwikkeld weure (dat wèlt zègke väöl taolweitesjappers wieze dees hypotheses aof of stèlle ziech aofwachtend op) zien veurziechtege connecties, die de Nostratische theorie(ë) oondersteune, al wel gemaak. Zoe meint de Leidse vergliekende taolweitesjapper Frederik Kortlandt 'n dudeleke connectie tösse Oeralisch en Indogermaans te zien (Indo-Oeralisch).
[bewirk] Morfologie en typologie
De Oeralische taole zien euver 't algemein agglutinerend vaan karakter. Dit gol veur de Oeralische groondtaol ('t Proto-Oeralisch) en dit gelt ouch veur de mierderheid vaan de modern Oeralische taole. Bij sommege evels zuut me 'nen euvergaank nao e flecterend taoltyp. Bij 't Estisch is dit perces haafweeg, bij 't Skolt-Samisch liekent 't zelfs al voltoejd te zien.
Alle Oeralische taole make gebruuk vaan naomvalle um betrèkkinge vaan de zinsdeile totein aon te geve. De Oeralische groondtaol had 'rs waorsjijnlek zes. In väöl Oeralische taole is dit aontal explosief touwgenome, soms tot 24 of mie. 't Gebruuk vaan veurzètsels weurt daan gans euverbojeg. De grens tösse naomval en vas achtervoogsel is dèks neet sjerp te trèkke; dit is inherent aon 't taoltyp vaan de agglutinerende taol, boe-in mèt achtervoogsel gewèrk weurt en neet mèt oetgeng. Sommege Oeralische taole höbbe d'n dualis bewoerd, väöl aandere neet. Woordgeslachter bestoon neet. Aanders es in de mieste Indogermaanse taole zien alle tèlwäörd in alle naomvalle te verbuige. Bekaans allemaol kinne ze vocaalhermenie: de vocaal in de suffix(e) pas ziech aon aon de aard vaan de stamvocaal. Estisch is 'n oetzundering. Werkwäörd zien, wie substantieve ouch synthetisch opgebouwd. Dao is e standaard kort negatief werkwoord wat te verglieke is mèt 't Ingels don't en in oontkinnende zinne altied in de plaots kump vaan neet/gein. De klemtoen vèlt in de mieste taole altied op de ierste syllaab.
[bewirk] Cognaote
In 't oonderstoond sjema vint me e lieske mèt e paar cognaote. De beteikenis vaan de wäörd in de respectief taole is neet noedzakelek veur allemaol dezelfde: in de loup vaan de iewe kin de meining veraanderd zien.
| Limburgs (Mestr.) | Proto-Oeralisch | Fins | Estisch | Noord-Samisch | Erzya | Mari | Komi | Chanty | Mansi | Hongaars | Nenets |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| vuur | *tuli | tuli | tuli | dolla | tol | tul | tyl- | - | - | - | tu |
| vès | *kala | kala | kala | guolli | kal | kol | - | kul | kul | hal | xalya |
| nes | *pesä | pesä | pesa | beassi | pize | pəžaš | poz | pel | pit'ii | fészek | pyidya |
| hand, erm | *käti | käsi | käsi | giehta | ked´ | kit | ki | köt | kaat | kéz | - |
| oug | *śilmä | silmä | silm | čalbmi | śel´me | šinča | śin | sem | sam | szem | sæw° |
| vaom | *süli | syli | süli | salla | sel´ | šülö | syl | Löl | täl | öl | tyíbya |
| aojer, zeen | *sïxni | suoni | soon | suotna | san | šün | sën | Lan | taan | ín | te' |
| knook | *luwi | luu | luu | - | lovaža | lu | ly | loγ | luw | - | le |
| lever | *mïksa | maksa | maks | - | makso | mokš | mus | muγəl | maat | máj | mud° |
| pis | *kunśi | kusi | kusi | gožža | - | kəž | kudź | kos- | końć- | húgy | - |
| goon | *meni- | mennä | minema | mannat | - | mija- | mun- | mən- | men- | megy-/men- | myin- |
| leve (ww.) | *elä- | elää | elama | eallit | - | ila- | ol- | - | - | él- | yilye- |
| sterve | *kaxli- | kuolla | koolma | - | kulo- | kola- | kul- | kol- | kool- | hal- | xa- |
| wasse | *mośki- | - | mõskma | - | muśke- | muška- | myśky- | - | - | mos- | masø- |
[bewirk] Bronne
Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan de corresponderende Duitse en Ingelse artikele.
