Oceania

Oddi ar Wicipedia

Mae Oceania (/ˌəʊʃiˈeɪniə/) – weithiau Ynysoedd y De^terminoleg – yn rhanbarth daearyddol, ac yn aml daearwleidyddol, sydd yn cynnwys nifer o diroedd – ynysoedd gan mwyaf ond fel arfer yn cynnwys Awstralia – yn y Cefnfor Tawel a chyffiniau. Mae hefyd yn cael ei hystyried yn gyfandir, ond mae hyn yn bwnc dadleuol. Mae diffiniad ystent union Oceania yn amrywio, gyda dehongliadau yn cynnwys Awstralia, Seland Newydd, Gini Newydd, ac ynysoedd gwahanol yn Ynysfor Malei. Oceania yw'r cyfandir lleiaf yn nhermau arwynebedd a'r lleiaf ond un yn nhermau poblogaeth, yn dilyn yr Antarctig.

Taflen Cynnwys 1 Trosolwg 1.1 Geirdarddiad 2 Terminoleg 3 Rhanbarthau, gwledydd a thiriogaethau 3.1 Manylion a dadleuon deongliadol 4 Ecoddaearyddiaeth 5 Economi 6 Chwaraeon 7 Gweler hefyd 8 Cysylltiadau allanol 8.1 Chwaraeon

[golygu] Trosolwg

Mae defnydd pennaf y term Oceania yn disgrifio rhanbarth macroddaearyddol sydd rhwng Asia a'r Amerig, gyda chyfandir Awstralia fel y brif ehangdir ac yn cynnwys rhyw 25 000 o ynysoedd yn y Cefnfor Tawel. Defnyddir yr enw "Oceania" yn hytrach nag Awstralia oherwydd, yn annhebyg i ddosbarthiadau cyfandirol eraill, y cefnfor a'r moroedd cyfagos yn hytrach na'r cyfandir sydd yn cysylltu'r tiroedd at ei gilydd.

[golygu] Geirdarddiad

Daw Oceania o'r gair Groegaidd Okeanis (Ωκεανίς), merch nymff y duw Okeanos (Ωκεανός), y Titan cyntaf-anedig. Daeth y term i'r Gymraeg trwy'r Saesneg: daw'r gair Saesneg am "gefnfor" – ocean – o "Okeanos".

[golygu] Terminoleg

Mae Oceania yn aml yn cael ei chymysgu â thermau arall am ranbarthau yn y Cefnfor Tawel. Defnyddir y term Awstralasia i gyfeirio at Awstralia, Seland Newydd, Gini Newydd, a nifer o'r ynysoedd llai sydd yn yr ardal, y rhan fwyaf ohonynt yn nwyrain Indonesia. Mae'r term yn cynnwys prif ynysoedd Oceania, ond nid yw'n cynnwys yr ynysoedd a chylchynysoedd bychain yn y Cefnfor Tawel. Mae "Awstralasia" yn aml yn cael ei ddefnyddio yn y Gymraeg i ddisgrifio Oceania, gan nad yw "Oceania" yn ymddangos fel gair Cymraeg. Mae "Ynysoedd y De" i'w gweld ar draws y we fel term Cymraeg am Oceania, ond gan nad yw hyn wedi'i sefydlu fel gair safonol, defnyddir "Oceania" trwy'r erthygl hon.

[golygu] Rhanbarthau, gwledydd a thiriogaethau

Bathwyd y gair Oceania gan y fforiwr Ffrengig Dumont d'Urville yn 1831. Mae'n arfer cyffredinol i rannu Oceania yn Micronesia, Melanesia, Polynesia, ac Awstralasia. Ond fel unrhyw rhanbarth, mae dehongliadau yn amrywio; fwyfwy, rhannwyd Oceania gan ddaearyddwyr a gwyddonwyr i Oceania Agos ac Oceania Bell.

Mae'r rhan fwyaf o Oceania yn cynnwys gwledydd ynysoedd bychain. Awstralia yw'r unig wlad gyfandirol; yn ôl rhai diffiniadau, mae gan Indonesia gororau tir â Phapwa Gini Newydd, Dwyrain Timor, a Maleisia.

Enw tiriogaeth, gyda baner[1]	Arwynebedd (km²)	Poblogaeth (amcangyfrif 1 Gorffennaf 2002)	Dwysedd poblogaeth (y km²)	Prifddinas
Awstralasia[2]
Awstralia	7 686 850	19 546 792	2.5	Canberra
Ynys y Nadolig (Awstralia)[3]	135	474	3.5	The Settlement
Ynysoedd Cocos (Awstralia)[3]	14	632	45.1	West Island
Seland Newydd[4]	268 680	3 908 037	14.5	Wellington
Ynys Norfolk (Awstralia)	35	1866	53.3	Kingston
Melanesia[5]
Ffiji	18 270	856 346	46.9	Suva
Indonesia[6]	499 852	4 211 532	8.4	Jakarta
Caledonia Newydd (Ffrainc)	19 060	207 858	10.9	Nouméa
Papwa Gini Newydd[7]	462 840	5 172 033	11.2	Port Moresby
Ynysoedd Selyf	28 450	494 786	17.4	Honiara
Fanwatw	12 200	196 178	16.1	Port Vila
Micronesia
Taleithiau Ffederal Micronesia	702	135 869	193.5	Palikir
Gwâm (UDA)	549	160 796	292.9	Hagåtña
Kiribati	811	96 335	118.8	Bairiki
Ynysoedd Marshall	181	73 630	406.8	Majuro
Nawrw	21	12 329	587.1	Yaren
Ynysoedd Gogledd Mariana (UDA)	477	77 311	162.1	Saipan
Palaw	458	19 409	42.4	Melekeok[8]
Polynesia[9]
Samoa Americanaidd (UDA)	199	68 688	345.2	Fagatogo, Utulei[10]
Ynysoedd Cook (SN)	240	20 811	86.7	Avarua
Polynesia Ffrengig (Ffrainc)	4 167	257 847	61.9	Papeete
Niue (SN)	260	2134	8.2	Alofi
Ynysoedd Pitcairn (DU)	5	47	1.0	Adamstown
Samoa	2 944	178 631	60.7	Apia
Tokelau (SN)	10	1431	143.1	—[11]
Tonga	748	106 137	141.9	Nuku'alofa
Twfalw	26	11 146	428.7	Vaiaku
Wallis a Futuna (Ffrainc)	274	15 585	56.9	Mata-Utu
Cyfanswm	9 008 458	35 834 670	4.0

Nodiadau:

1. ↑ Rhanbarthau a'r gwledydd ynddynt yn ôl dosbarthiad isranbarthau'r CU (map) ar wahân i nodiadau 2, 3 a 6. Yn dibynnu ar ddiffiniadau, gall rhai o'r tiriogaethau isod (nodiadau 3, 5-8) bod yn wledydd trawsgyfandirol, h.y. yn Oceania ac Asia, Oceania a Gogledd America, neu'r tri ohonynt.
   
2. ↑ Mae defnydd y term yma yn amrywio. "Awstralia a Seland Newydd" yw dynodiad y CU ar gyfer y rhanbarth hwn.
3. ↑ ^{3.0 3.1} Mae Ynys y Nadolig ac Ynysoedd Cocos yn daleithiau Awstralaidd pellennig yng Nghefnfor India, i dde orllewin Indonesia.
   
4. ↑ Yn aml, ystyrir Seland Newydd fel rhan o Bolynesia yn hytrach nag Awstralasia.
   
5. ↑ Ac eithrio Dwyrain Timor a rhannau o Indonesia, sydd yn ynysoedd yn Ne Ddwyrain Asia (isranbarth CU) a gynhwysir yn aml yn y rhanbarth hwn.
   
6. ↑ Yn gyffredinol, ystyrir Indonesia fel rhan o Dde Ddwyrain Asia (isranbarth CU); yn aml, caiff ei gynnwys (yn hollol neu'n rhannol) yn Awstralasia neu Felanesia. Mae ffigurau'n cynnwys y rhan Indonesaidd o Gini Newydd (Irian Jaya) ac Ynysoedd Maluku.
   
7. ↑ Yn aml, ystyrir Papwa Gini Newydd yn rhan o Awstralasia yn ogystal â Melanesia.
   
8. ↑ Ar 7 Hydref 2006, symudodd swyddogion llywodraethol eu swyddfeydd o'r brifddinas flaenorol Koror i Melekeok, 20 km i ogledd ddwyrain Koror, ar Ynys Babelthaup.
   
9. ↑ Ac eithrio'r dalaith Americanaidd Hawaii, sydd wedi'i lleoli yn y Cefnfor Tawel, yn bell o ehangdir Gogledd America er cynhwysir yn aml yn y rhanbarth hwn.
   
10. ↑ Canolfan ddeddfwriaethol a chyfreithiol Samoa Americanaidd yw Fagatogo; y ganolfan weithredol yw Utulei.
    
11. ↑ Nid oes prifddinas gan Tokelau, un o diriogaethau Seland Newydd: mae gan bob cylchynys canolfan weinyddol ei hunan.
    

[golygu] Manylion a dadleuon deongliadol

• Weithiau ni chaiff Awstralia ei gynnwys yn Oceania, er fel arfer bydd term megis "Ynysoedd y Cefnfor Tawel" yn cael ei ddefnyddio i ddisgrifio Oceania heb Awstralia. Mae'r term "Awstralasia" bob amser yn cynnwys Awstralia, ac fel arfer yn cynnwys Seland Newydd, Papwa Gini Newydd, a rhannau o Oceania, ond mae'r term hwn weithiau'n ddadleuol tu fas i Awstralia, gan all ymddangos fel dynodi cyswllt ag Asia – cyfandir hollol wahanol – neu'n pwysleisio Awstralia gormod. Mae "austral" yn golygu "yn dod o, neu'n ymwneud â, y de", ac hwn yw geirdarddiad Awstralia ac Awstralasia.
• Yn gyffredinol, caiff Hawaii ei gynnwys yn Oceania, er ei fod yn rhan o'r Unol Daleithiau. Er bod Ynysoedd Hawaii rhyw pellter o'r rhan fwyaf o ynysoedd Oceania, maent dal yn gorfforol ac yn ddiwylliannol yn agosach at weddill Oceania nag at Ogledd America – ac nad ydynt unrhyw pellach o weddill Oceania nad ydynt at diriogaethau Americanaidd yng Ngogledd y Cefnfor Tawel.
• Mae'r ychydig o diriogaethau Americanaidd sydd yng Ngogledd y Cefnfor Tawel yn anghyfannedd ac eithrio personél gwasanaethu teithiol, a grwpir yn aml gyda thir mawr yr Unol Daleithiau yng Ngogledd America. Yn gyffredinol, ni ystyrir fel rhan o Oceania ac, yn annhebyg i Hawaii, maent yn agosach at Ogledd America – mae'r rhan fwyaf ohonynt yn agosach at Ogledd America nag ydynt at Hawaii.
• Ynys Polynesiaidd yn nwyrain y Cefnfor Tawel yw Ynys y Pasg, rhan o diriogaeth Chile, a chynhwysir yn gyffredinol yn Oceania.
• Mae Seland Newydd wedi'i lleoli o fewn y Triongl Polynesaidd ac yn yr ystyr yma yn rhan o Bolynesia – mae Maorïaid Seland Newydd yn un o brif diwylliannau Polynesia.
• Ar adgeau anaml iawn gall ymestyn y term hyd yn oed yn bellach i gynnwys grwpiau ynysoedd eraill yn y Cefnfor Tawel megis Ynysoedd yr Aleut.

[golygu] Ecoddaearyddiaeth

Un o wyth ecoranbarth daearol yw Oceania, sef rhanbarthau ecolegol pennaf y blaned. Mae ecoranbarth Oceania yn cynnwys Micronesia i gyd, Ffiji, a Pholynesia i gyd ar wahân i Seland Newydd. Mae Seland Newydd, gyda Gini Newydd ac ynysoedd cyfagos, Awstralia, Ynysoedd Selyf, Fanwatw, a Chaledonia Newydd, yn gwneud ecoranbarth Awstralasia.

[golygu] Economi

Mae'r mwyafrif eang o bobl yn y Cefnfor Tawel (nid yn cynnwys Awstralia a Seland Newydd) yn gweithio yn y diwydiant cynradd. Mae nifer o wledydd dal yn amaethyddol yn bennaf; er enghraifft, mae 80% o boblogaeth Fanwatw a 70% o boblogaeth Ffiji yn gweithio yn amaethyddiaeth. Prif gynnyrch y rhanbarth yw copra (neu gnau coco), a thyfir coedwydd, cig eidion, olew palmwydd, coco, siwgr a sinsir yn gyffredin ar draws drofannau'r Cefnfor Tawel. Caiff datgoedwigo coetir hynafol ei ecsbloetio ar ynysoedd mwy, yn cynnwys Ynysoedd Selyf a Phapwa Gini Newydd. Mae pysgota yn brif ddiwydiant mewn nifer o ynysoedd a chylchynysoedd llai y Cefnfor Tawel, er caiff nifer o ardaloedd pysgota eu hecsbloitio gan wledydd mwy, yn enwedig Siapan. Mwyngloddir adnoddau naturiol, megis plwm, sinc, nicel ac aur, yn Ynysoedd Selyf ac Awstralia, yng ngorllewin y rhanbarth.

Yn ddiweddar mae twristiaeth wedi bod yn ffynhonnell fawr o incwm am nifer o ynysoedd y Cefnfor Tawel (ar wahân i Awstralia a Seland Newydd, er fod ganddyn nhw busnes twristiaeth buddiol iawn); mae twristiaid yn dod o Awstralia, Seland Newydd, Siapan, y Deyrnas Unedig a'r Unol Daleithiau. Ar hyn o bryd mae Ffiji yn denu bron i hanner miliwn o dwristiaid y flwyddyn; mwy na chwarter ohonynt o Awstralia. Mae hyn yn cyfrannu $300 miliwn i economi Ffiji.

Yn ogystal â hyn, mae nifer o leoedd yn y Cefnfor Tawel dal yn dibynnu ar gymorth tramor ar gyfer datblygiad. Yn Ynysoedd Selyf talwyd 50% o wariadau'r llywodraeth gan roddwyr rhyngwladol; sef Awstralia, Seland Newydd, yr Undeb Ewropeaidd, Siapan a Gweriniaeth Tsieina (Taiwan).

[golygu] Chwaraeon

Un o chwe chydffederasiwn pêl-droed o dan nawddogaeth FIFA yw Cydffederasiwn Pêl-droed Oceania (OFC). Yr OFC yw'r unig gydffedrasiwn heb hawl awtomatig i Rownd Derfynol Cwpan y Byd. Ar hyn o bryd, mae angen i enillwr yr OFC chwarae "play-off" yn erbyn ochr o Gydffederasiwn Pêl-droed De America.

Mae Oceania wedi cael ei chynrychioli mewn tair Rownd Derfynol yng Nghwpan y Byd – Awstralia yn 1974, Seland Newydd yn 1982 ac Awstralia yn 2006. Ond nid yw Awstralia yn aelod o'r OFC bellach, gan ymunodd â Chydffederasiwn Pêl-droed Asia yn 2006.

[golygu] Gweler hefyd

• Awstralasia
• Awstralia (cyfandir)
• Oceania (terminoleg)
• Ynysoedd y Cefnfor Tawel

[golygu] Cysylltiadau allanol

[golygu] Chwaraeon

• BBC Cymru'r Byd — Chwaraeon – Pêl-droed: Cwpan y Byd 2006 - Oceania

Cyfandiroedd y Ddaear
Affrica-Ewrasia									Yr Amerig									Ewrasia
Affrica				Antarctica				Asia				Ewrop				Gogledd America				De America				Oceania
Uwchgyfandiroedd daearegol :  Gondwana · Lawrasia · Pangaea · Pannotia · Rodinia · Colwmbia · Kenorland · Ur  · Vaalbara

gw • sg • go Rhanbarthau'r Ddaear
Affrica Canolbarth · De · Dwyrain · Gogledd · Gorllewin Yr Amerig Canolbarth · Y Caribî · De · Eingl · Gogledd · Lladin Asia Canolbarth · De · De-ddwyrain · De-orllewin · Dwyrain · Gogledd Ewrop Canolbarth · De · Dwyrain · Gogledd · Gorllewin	Oceania Awstralasia · Melanesia · Micronesia · Polynesia Y Pegynau Yr Antarctig · Yr Arctig Arall   Asia-Cefnfor Tawel · Is-gyfandir India  · Y Dwyrain Canol · Y Dwyrain Pell   Cefnforoedd Arctig · Byd · De · India · Iwerydd · Tawel
Gweler hefyd: Cyfandiroedd y Ddaear