Xaralaymbëj
Ab jukkib Wikipedia.
Xaralaymbëj Mooy xam-xam bi'y gëstu lépp lu jëm ci wàllu mbëj, ay jëfëndikoom ak ay seddaliinam. bu njëkk dañoo foogoon ne ab wal la rek guy dem, gu mana nekk lu kanamal(+) wala gannawal(-). waaye ci ndimalu ai boroom-xam-xam yumel ne Hertz, Helmholtz, Maxwell, Heaviside, Alessandro Volta ak ñeneen ñu bari, ci lañ dem ba gënë nand mbir mi. lu mel ne yamaleg maxwell bi'y faramface tëdinu yanub mbëj yi( feppsalal ak mbëjfeppal yi'y wute ci sen jublug yanub mbëj) walla toolu mbëjbijjaakon ba ca juddoo.
Ci gattal, ci noonu lañu tambale gis yenn ci ay jëfëndikoo yu mbëj: doxalkat mbëj, waxsori ak yeneen.
Tay xaralaymbëj moo yor wàllu sakk ay wuutuloxoy mbëj (doxalkat, bindaatkat ak leer) ak ay buumi seddalekaayu kattanu mbëj
Tërëlin |
[Soppi] Ay Faramface
Ay faramface ak ay atte yi lal xaralaymbëj.
yamaleb maxwell yi, ñooy atte yu am-solo yu ñeel mbëjbijjaakon, ci la yeneen yi soqeekoo.
àtted ohm(om) yi'y faramface jànkonteb mbëj gi
àtteb Faraday-Neumann-Lenz mooy faramface njureelug bijjaakon
sababu joule mooy leeral ni kattanu mbëj di soppeekoo nek tangoorngir sababu jànkonte gi.
àtteb Kirchhoff(kiirkof) mooy leeral jëflante bi nekk ci diggante dawan ak dend ci ab ndombo.
[Soppi] Jóox, yóbbu ak séddale kàttanu mbëj
Ag wàll gu am solo moo jëm ci lépp lu ñeel yooxte ak seddalinu kàttanu mbëj ba ci barabu jëfandikuwaay ya. Kàttan gi ñoo ngi koy jóox ci ndimbalu ay jurkat ci barab yiñ ko jagleel, li ñuy wax diggub mbëj, ci lu ëpp fa muy nekk day soree ak dëkkuwaay yi.
Buumi séddalekaay yi dañ leen lëkkale ci seen biir ñuy jëlee kàttan gi ca jóoxuwaay ya di ko yóbb ca jëfandikuwaay ya.
Li wuutale Buumi yóbbukaay yi, mooy limu dend gi ñuy yóbbu, moo tax ñuy gis ay buumi dend kawe, dend diggu, dend suufe. Su diggante jóoxuwaay yi guddee, dañ fay def ay mbëjjaru, ay buumi dend kawe yu man a yóbb ay milioŋi watt ci kàttan tambalee ciy 400000 v. Buumi dend kawe yii la ñuy duppe yu yóbbug kattanu mbëj, yi nga xam ne ñooy tax ñu man a yóbb kàttanu mbëj gi, jëlee ko ca barabu jóoxuwaay ya jëmee ko ca barabu soppikaay ya.
Ci nii la ñuy soppee dend kawe mu nekk dend diggu, jaarale ko ci ay wuutuloxo yu mbëj yi ñuy duppee soppikat, ci noonu nak la ñuy yóbbee kàttanu mbëj gi ca ndombo gu dend diggu gi, moom ci boppam dañ koy àggal ci néegu seddalekaay yi jaarale ko ci ndomboy seddaleeg kàttanu mbëj, foofa la ñuy defee beneen coppite jëlee ko ci dend diggu soppi ko dend suufe ngir ñu man koo jox jëfandikukat yi ci kër yi ak liggéeyuwaay yi.
[Soppi] Wuutuloxo yu mbëj
[Soppi] Doxalkat
Doxalkat mbëj yi, ay wuutuloxo lañu yu’y soppi kattanu mbëj def ko kattanu doolerandu. Doxalkat yi dañ lee seddale ci:
- Doxalkat yu dawan wèy
- Doxalkat yu dawan safaanu, bii man naa dox ci ñaari fànn ( ñettwex, wennwex), ci nii ñu am:
- Doxalkat demandoo: su fekkee baraayu ni muy wëddeeloo demando na ak barayu ndombo li
- Doxalkat demandoodi: su fekke wëddeelinu boppam la am.
[Soppi] Jurkat
Jurkat yi Ñoom ay wuutuloxo lañu yu’y soppi kattanu doolerandu def ko kattanu mbëj. Yi ci gën a raññeewu:
- Safankat, mooy juddal dawaan safaanu
[Soppi] Soppikat
soppikat, Ab wuutuloxo la, maneelam mooy soppi limu dendu mbëj mi nekk ci ab ndombo, ci yokkute walla néewte, maanaam yookku ko walla wàññi ko. Lu mu néew néew di na am ñaari lëmës yu bijjaakon boole.
Wuutuloxo yu man a yokk walla néewal dend te di jëfëndikoo benn lëmës rek, la ñuy tuddee Soppiboppam
[Soppi] Leer
Ay jumtukaay lañu yu ajuwoo soppi kattanu mbëj mu nekk leer. Di ko jëfëndikoo ngir leeral barab yi.
[Soppi] Lëkkalekaay yu biti
| Seetal ci Wikbaatukaay man nga faa gis baat yi nga xamul |
