Passaedje Nôrouwess
Èn årtike di Wikipedia.
Li Passaedje Nôrouwess est ene voye maritime inte l' Oceyan Atlantike eyet l' Oceyan Pacifike, åd triviè d' l' artchipel artike do Canada.
Dispoy li fén do 15inme sieke disk' å 20inme sieke, les Uropeyins ont sayî d' trover ene voye di handele ki passaxhe å Nôr do continint amerikin, po pleur ariver avou les bateas directumint dins les poirts del coisse pacifike di l' Amerike bijhrece. Les inglès lomént cisse rcwerowe voye la li Passaedje Nôrouwess (Northwest Passage), dismetant k' les Espagnols el lomént sitroeteure d' Anián. Li volté d' trover s' pasaedje la a stî pa drî bråmint des esploraedjes des coisses al bijhe do continint.
E 1539, Francisco de Ulloa tcherdja Hernán Cortés di naivyî tot do long del coisse del Californeye po sayî d' trover l' sitroeteure d' Anián. Li 8 d' awousse 1585, l' esploreu inglès John Davis moussa el schavêye di Cumberland, so l' Iye di Baffin. E 1609, Henry Hudson, tot cwerant après l' passaedje, rimonta l' fleuve ki asteure poite si no (Aiwe di Hudson). Hudson esplora pus tård l' Artike et s' dischovra-t i l' Baye di Hudson.
El prumire mitan do 19inme sieke, des bokets do Passaedje Nôrouwess ont stî esplorêyes sepårumint pa sacwantès espedicions diferinnes, come les voyaedjes da John Ross, William Edward Parry, James Clark Ross; eyet des esploraedjes sol tere, moennés pa John Franklin, George Back, Peter Warren Dease, eyet Thomas Simpson.
E 1845, ene espedicion bén enustiyeye di deus bateas, moennêye pa Sir John Franklin saya di foircî on passaedje åd triviè des glaeces artikes dispoy li Baye di Baffin disk' al Mer di Beaufort. Cwand on s' rinda conte ki l' espedicion n' rintréve nén, on-z evoya des ôtès espediciones po sayî d' les rtrover et s' les ramoenner; on n' pola nén schaper les 129 djins del prumire espedicion, mins les espedicions d' secours ont metou sol mape bråmint del plaece etur les deus boirds d' aiwe libe, çou ki permeta di fé l' mape d' on passaedje possibe. On rtrova des traces di l' espedicion da Franklin, des djournås indicant ki l' batea s' astoca emey les glaeces e 1846, nén lon d' l' Iye do Rwè Wiyåme, a mitan voye d' leu tchmin, et k' i n' ont nén sepou s' saetchî evoye zels-minmes. Franklin lu-minme mora-st e 1847, eyet l' restant d' l' ekipaedje e 1848, après k' il euxhîxhe cwité l' batea po sayî d' eschaper åd triviè del glaece avou des sployons.
Tins do cweraedje après Franklin et ses djins, ene espedicion moennêye pa Robert McClure triviersa l' Passaedje Nôrouwess do Coûtchant å Levant, so ls anêyes di 1850 a 1854, mitan pa batea, mitan so des sployons. Li batea da McClure a stou pris dins les glaeces so troes iviers nén lon d' l' Iye di Banks, åd dibout coûtchantrece del schavêye di Viscount Melville. Finålmint McClure et ses djins — ki cmincént a sofri del pômagne — ont stî trovés eyet scourîs pa ene ekipe so sployons evoyeye do batea d' l' espedicion da Sir Edward Belcher; insi McClure et ses djins ont polou rintrer, so les bateas da Belcher, k' aveut moussî el schavêye på Sud.
Li Passaedje Nôrouwess n' a nén stî fwait ttafwaitmint e batea disk' e 1906, cwand l' esploreu norvedjin Roald Amundsen — ki s' enaiwa djusse a tins la k' il aveut des desses eyet les crediteus n' volént nén leyî ndaler l' espedicion – completa on voyaedje di troes ans sol batea di 47 tones Gjøa. Al fén do voyaedje, i stepa eyet aler disk' al veye di Circle, e l' Alaska, po-z evoyî on telegrame ey anoncî si succès. Li voye n' esteut finålmint nén interessante pol handele; nén seulmint ça prindéve bråmint do tins, mins pa des plaeces k' i gn a les aiwes estént foirt pô parfondes çou ki n' permete li passaedje k' avou des ptits bateas ki n' polèt nén transpoirter beacôp d' martchandijhes.
Li prumî passaedje d' on seu côp, sins ahote, ni s' fijha k' e 1944, pa li St. Roch, on schooner del police montêye canadyinne.
Li Passaedje Nôrouwess fwait des bisbiyes inte li Canada eyet les Estats Unis; po les Estats Unis c' est des aiwes eternåcionåles, dismetant k' pol Canada, ça fwait pårteye des aiwes del zône coistrece candayinne.
E l' esté 2000, sacwants bateas ont shuvou l' passaedje, profitant kel glaece d' esté esteut pårticulirmint tene so l' Oceyan Artike. C' est possibe ki l' restchåfaedje del Daegn va drovi l' passaedje so des termenes di tins di pus a pus longowes so l' esté, çou kel pôreut rinde pus interessant come voye di naiviaedje; ene voye di l' Urope a l' Azeye Levantrece wagnreut kékès 4.000 km tot shuvant l' Passaedje Nôrouwess purade ki d' passer på tchenå d' Panama come asteure.
