Noyé walon

Èn årtike di Wikipedia.

studia da Delbouye so les Noyés walons

Sitroete plake so èn årmonijhaedje da Françwès Dwissink

On noyé walon, c' est ene heye k' est scrîte e walon.

Les noyés walons, c' est emey les pus vîs tecses e peur walon (et nén e vî scrijha). I fourît scrîts pa des djins ki n' ont nén metou leu no, aprume dins l' payis d' Lidje, Vervî et l' Hôte Årdene. Avou les rlidjeuses del abeye di Måtche-les-Dames (zeles k' estént di stok do payis d' Lidje), les heyes ont moussî eto å Payis d' Nameur. Avå l' Walonreye on nd a rtrové les tecses po 46 diferins.

Årvier di çou k' on-z a croeyou aprume, les noyés walons sont purade des tchansons du 18inme sieke ki di dvant.

Les vîs noyés walons sont diferins des tchansons d' heye k' on djheut tot tiournant l' viyaedje inte Noyé et les Rwès.

[candjî] Lomaedje

Les heyes walones poitnut e francès li no d' "noëls wallons". Po l' prumî côp, e walon, ele si lomnut e 1862 "Copene so l' fiesse do Noyé", dins on ptit live avou l' minme no, eplaidî a Lidje pa C. Humblet.

E l' Armonak walon po l' an bisak 1888, po l' djoû d' 5 di djanvî, il est scrit: "Les enfants vont héï." Adon, on voet ki c' est ci mot vaici, "heye", k' est eployî po l' uzance del fiesse des Roys. Les motîs dinront l' minme sinse å mot "heye": li tchant minme k' on tchante po-z aler heyî.

Pus tård, e 1902, l'Estitut Sint-Rmåke di Ståvleu rexha on live: "Respleus di Noyé", et tot avå ç' live vaici les heyes sont lomêyes "respleus".

On abé Barla k' esteut curé ene sawou å Braibant a scrit ene tchanson "Vî Noyé!", ewou çki djåze des heyes (li tchant minme n' est nén ene heye). Mins on voet k' c' est on calcaedje del ratourneure francese. Tolminme cisse tchanson nos mostere a cwè siervént les heyes.

[candjî] Lingaedje des heyes walones

D' après Les Noëls wallons, bråmint des heyes ont stî scrites på curés et ôtès djins d' eglijhe, et c' est po ça k' sacwantès heyes ont des bokets e francès. Mins Delbouille dit ki ça s' pout ki les bokets e francès fouxhénxhe metou pus tård. Tolminme on voet ki l' walon des heyes est ene miete francijhî, la k' les scrijheus avént sogne di nén dire des biestreyes teyolodjikes.

Didja les andjes tchantnut seulmint e latén et djåser seulmint e francès. L' Aviedje, pas des côps djåze walon, kecfeye francès.

Tot l' timp ons eploye li ratourneure: "[nos] est né" et "naissance", çou k' n' est waire walon. Ons a balziner d' eployî "vni å monde", po nén fé pinser a ene djin ki vént å monde sins awè egzisté divant; po les crustins, c' est l' Pere k' a fwait skepyî li Fi foû d' lu-minme dins l' eternité; adon ons a prins on mot francès. Li mot "sikepyî" n' esteut nén co eployî a Lidje, et s' il l' åreut stî, il åreut fwait l' minme aroke ki "vni å monde". Di ç timp la, on n' dispårtive nén les idêyes di "vni al veye" et "vni å monde", come el fwait l' filozofeye d' asteure.

Ons eploye tofer l' erirece do francès: il est arivé, les bierdjîs sont-st acourous, dji m' so reveyêye; mins pa des côps on dit bén e walon: il a vnou, les bierdjîs corît, dji m' a dispierté.

Les djins des heyes eploynut voltî eto des mots francès ki n' egzistêynut né e walon, ou, apreume il n' egzistént nén e walon di ces trevéns la: complaire, sudjet, recreyer, afeccion, imprundince, divin.

[candjî] Adjinçmint d' on noyé walon

[candjî] L' anonçaedje

C' est des ptitès djins ki si vnèt dire li novele d' onk a l' ôte. On djåze sovint d' muzike ki vént d' la-hôt. On-z est e l' ivier.

Bondjoû, vijhene, doirmoz vs eco ?

Schoûtez : dji vou pårler a vos.

Dispiertez vs don, dji vs è preye;

Drovoz vost ouxh, dji so raveye

Di cisse muzike k' on tchante å hôt:

Gloriya in excelsis Deyô (deus côps).

Cwand les andjes sont-st evoye, i n' dimeure pus k' ene blawtante sitoele.

[candjî] L' alaedje e vizite

C' est li stoele ki cdût les perlins disk' a Betleyem la k' l' efant Djezu vént do vni å monde.

Ces perlins la k' on va shuve, c' est todi des djins do peupe. I vont aler vey l' Efant Djezus, e lyi poirter des bistokes.

Ladvins, on rleve :

des sacwès po magnî : do laecea, des rmodous froumaedjes, del makêye, et do novea boure, do l' farene et des oûs, des torteas, do souke et del canele et do blanc vén po fé on batisse, do blanc pan, des fenès mitches, des bons galets, des tinrès wåfes, des cougnous, des boûketes, des pemes (dandjreus des catches), do djambon.
des sacwès po-z aveur tchôd : des faxhenes, des brocales, des tijhons, des covtoes, ene pea d' agnea.
des mousmints pol påpåd et po ses parints : des faxhes, des lignrês, on bounet, on såro, on vantrin, des tchåssetes.

[candjî] Li rivnaedje el måjhon et l' fiesse ki shût

Cwand on-z årè stî vey l’ efant et ses parints, on rinterrè po fé magnixhon

Cwand nos årans stî a troes messes,

Nos vénrans cial magnî des coisses

Si magnrans ns ene ône di tripe

N’ est i nén vraiy, cuzene Magrite ?

Et s’ boerans ns deus troes bons côps

Insi, les noyé walons nos racsegnèt eto so çou k' on magnive tot shijhant les matenes: "del blanke et del noere tripe, des boûketes, des coisses, des spices et do souke di pot.

On boeveut ossu :.

Po passer l' nut' do Noyé,

Boevans on vere a leu santé

On vere po Djôzef et Mareye,

Et leu ptit fi, ene boteye.

Li tchandele, nos aloumrans

A meynute come tos les ans.

Cisse tchandele la, on l' wådrê come ene erlike po spårgnî les manaedjes di bén des mizeres.

[candjî] Ôtès sacwès

Å contråve des cenes di dvant, ele n' egzistèt nén dins tos les noyés.

[candjî] Li discrijhaedje del creche

On repete li croeyance ki l' Efant Djezus a veyou l' djoû en on ståve, inte ene ågne et on boû. Les deus biesses restchåfént d' leu-z alinne.

I n' a po tot potaedje k' on batch a l' tchårnêye et ene pougnêye di strin po tote bedreye.

[candjî] Les rwès mådjes

Sont troes roys, deus blancs, on noer

Deus vîs, on djonne plin d' tcholeur

Dji n' sai s' i n' sont nén maryîs

Nole feme n' est a leu costé.

[candjî] Studias so les Noyés walons

Il ont stî ramexhnés, aprume, pa Auguste Doutrepont. I nd a fwait on live e 1909.

Maurice Delbouille les a ristudyî pår, et ndè rtrover des noveas. I nd a rexhou on live e 1938 (Les Noëls wallons).

Ene sibarante sacwè, po les waloneus, c' est l' cåzaedje e francès des andjes et d' l' Aviedje.

O! oui, bergère, en l’ adorant

Baisez les pieds de cet enfant

Qui est né ent' les bêtes

Il est le fils du Tout-Puissant:

Honorez bien sa fête !

eyet l' reyaccion des viziteus walon-cåzants :

Schoûtez don, mere, k’ ele pårlêye bén !

[candjî] Eredjistrumints

Plake do keur di Bolan

Sacwants eredjistrumints des Noyés walon ont stî fwait emey tchapele, dispu l' fén do 20inme sieke.

Plake "Nos beas Noyés" (Nos bês Noyés), årmonijheye pa Françwès Duysinx, et prodût på CRIWE, sins dåte.
Plake "Noyé a Lidje" (Noyé a Lîdge), tchantés på keur Sint-Apolinaire di Bolan, dizo l' moennance da Gilbert Lesoinne, 2004.
Plake "Tant crie l'on Noël qu'il vient", avou deus Noyés walons djouwés å pupsak (muchosa) eyet d' ôtes vî Noyés do lingaedje d' oyi, amon FONTI MUSICALI.