Motî:maton
Èn årtike di Wikipedia.
maton [o.n., sovint pl.]
1. groumiote k' arive cwand l' laecea toûne. Vosse boleye toûne a matons. Li tonire fwait tourner l' laecea a matons (Motî d' Vervî). Cwand l' laecea est bolou, l' prumire tcholeur k' i sint, i toûne; il est tot a groumiotes, a nuketes; i vént des matons ki toumnut å fond do pailon (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Li stofé n' est nén reyussi : il est a gurzeas, a groujhletes, come a matons (ramexhné pa J.J. Gaziaux). F. grumeau, flocon. >> stofé d' matons: stofé rifwait avou do laecea k' a tourné. F. fromage de lait caillé. >> tåte ås matons: gozåd (rascrovowe tåte) fwait avou del makêye, des amandes, des masteles et del påsse di peme.
2. groumiote dins do rvômixhaedje, dins del schite, ki vént do laecea må didjeré. Li laecea toûne télfeye a matons so li stoumak (Motî da Forir). I vômit des matons (Motî d' Andene). Il a l' diyarêye ås matons (Motî d' Andene). F. grumeau, coagulum.
3. groumiote, come do blanc d' oû cût, ki vént dins l' laecea ås vatches k' atrapèt del mamite. C' est on gros maton ki ristope li tete. I n' pasreut dedja grand matons: li pés est tot deur: li mamite est trop viye. (L. Remacle). Dj' irans cweri des tubes di mamite : nosse vatche ra des matons (Motî d' Bastogne). Cwand ene vatche a les mamites, ele dene des matons, des tchaplets d' matons (ramexhné pa J.J. Gaziaux). E m' aprotchant, dj' a avizé do côp k' li biesse fijheut del mamite, ca pa des côps, t' aveus li tete ki s' sitopéve, et pus des matons ki stritchént foû avou l' laecea (L. Mahin). F. grumeau, caillot. >> maton d' asmeteure: agloumyî bè. F. colostrum durci.
4. matons [t.pl.] mannestés ki vnèt so del bire k' a flori. Nosse bire est seure; elle est a matons (Motî del Lovire). Loukîz a : faflote, matner. >> bire ås matons: bire k' i gn a des matons dsi. On dit eto: bire ås faflotes, ås fleurs, matnêye bire.
5. groumiote dins l' sonk (po fé les tripes). Ti n' såreus reyussi tes tripes avou do sonk ås matons.
Etimolodjeye : bodje latén "mattus" (mate), cawete -on (boket d' ene mate sacwè).
6. no des fleurs u grinnes di sacwantès plantes :
- a) ronde blanke fleur do matonî. On bouket d' matons (Motî da Forir). F. boule de neige.
- b) grinne do froumidjoû (Malvea alcea) F. mauve.
- c) schite d' agaece (Cardamine pratensis). F. cardamine des prés.
7. maton d' djårdén plante des cortis a blankes u viyolêyès fleurs (Hesperis matronalis).
| matonî [o.n.] bouxhon avou des blankès fleurs k' on ahive dins les cortis. Gn a beacôp d' matonîs e nosse djårdén (Motî da Forir).
- a) avou des simpès fleurs (Viburnum lantana). F. viorne mancienne.
- b) avou des grossès dobès fleurs (Viburnum opulus). On dit eto: bole di nive. F. viorne obier, boule de neige.
Parintêye :
- Dipus d' racsegnes so les matons dins l' prins laecea
- Dipus d' racsegnes so li stofé ås matons
- Dipus d' racsegnes sol tåte ås matons
- Dipus d' racsegnes so les matons dins les mamites
- Dipus d' racsegnes sol matonî ås boles di nive (Viburnum opulus)
- Dipus d' racsegnes sol matonî ås boles di nive (Viburnum lantane)
- Dipus d' racsegnes so les matons do froumidjoû
