Motî:låtchî
Èn årtike di Wikipedia.
låtchî 1
I. [v.c.]
1. leyî ndaler ene biesse k' esteut elaxheye, ene djin k' esteut resserêye, ritnowe di foice. Vos låtchroz les poyes, dai, enute, ca i n' a nén djalé. On n' pleut nén låtchî les tchéns a cåze di l' araedje. Li tchén atrapa l' singlé pa l' oraye et s' nel låtcha-t i nén (H. Forir). C' esteut e 1945, après k' il åyénxhe yeu låtchî tos les prijhnîs. Cwand les pépés l' ont låtchî, ç' a stî cwand l' cok a tchanté å matén (G. Lucy). F. lâcher, libérer, détacher, faire sortir, relaxer, relâcher, élargir. rl a: dilåtchî, rilåtchî. >> låtchî les biesses: disloyî les vatches po lzès moenner ås waides. Nos låtchrans les biesses boere å bî (ramexhné pa M. Francard). >> låtchî les colons: fé rexhe des pidjons voyaedjeus, al plaece ki l' coûsse eviè leus colebîs va cmincî. rl a: låtchî 2. >> Dji låtche mi cok, raclô tes poyes ! u: Cwand les coks sont låtchîs, i fåt wårder les poyes; u: i fåt resserer les poyetes: dijheye do pa d' on djonne ome ki va al dicåce. >> i n' fåt nén låtchî on boigne po rprinde èn aveule: i n' fåt nén vinde ene sacwè po ratchter åk ki våt co moens; i n' fåt nén vinde si tchvå po ene borike; i n' fåt nén candjî d' feme (d' ome) po ndè rprinde ene pus mwaijhe (on pus fayé).
2. leyî ndaler åk ki n' pleut nén bodjî, k' esteut tnou, copurade ene aiwe. (ås gueyes) t' as låtchî l' bole bén trop timpe ! On n' åreut pus seu låtchî l' aiwe so l' molén. Dji va disfé l' astantche po låtchî les aiwes (F. Deprêtre et N. Nopère). Låtchîz l' bire, on-z a soe (J. Waslet). F. lâcher, larguer, laisser couler. >> låtchî l' aiwe; u: låtchî les aiwes, u: ses aiwes, u: ene vexheye: pixhî. >> låtchî les aiwes: (mot d' acleveu) fé les aiwes des bouyetes, tot djåzant d' ene vatche ki vele. >> låtchî foû d' ses mwins: leyî schiper foû d' ses mwins. F. lâcher, laisser tomber.
3. disserer ene sacwè k' esteut splinké. I fåt låtchî l' coirdadje: l' air est trop foite. Låtche on pô ç' coide la, va, elle est trop tinkieye (Goffinet). Dji låtche si coirset po k' ele respire a si åjhe (F. Quinaux). F. relâcher, détendre. >> låtchî on boton, låtchî on crin al cingue: disbotner li marone, li blouke del cingue, li djilet, po poleur magnî pus a si åjhe. F. se déboutonner. >> låtchîz l' coide: el pourcea stronne: dijheye. >> låtchî ses fesses: vesser. F. péter. Mins cwand dj' vos voe tertotes Påles come do blanc stofé Et ki dins l' nombe, end a Ki låtchnut leus fesses (F. Quinaux).
4. evoyî. L' oraedje va passer I nos a låtchî L' laide passe ! (A. Xhignesse). F. envoyer, émettre.
5. èn nén saveur ritni. F. émettre, laisser échapper. >> låtchî l' ocåzion: èn nén saveur profiter d' ene ocåzion. F. rater, manquer. >> låtchî ene vesse; u: endè låtchî ene: vesser. F. péter. >> låtchî on mot; u: låtchî ene parole di trop: dire ene sacwè k' on n' åreut nén dvou. F. parler, dire des indiscrétions. >> I nd a co låtchî ene: il a co dit ene biestreye, il a co raconté ene cråsse coye. >> èn nén låtchî on mot: èn nén moti (èn rén dire). F. se taire. >>låtchî ene crake: conter ene couyonåde. F. raconter une blague.
6. èn pus cåzer a (ene sakî), O ! låtche mu ! rl a: leyî° e påye. F. laisser tranquille.
7. èn pus voleur aler avou (ene sakî), li cwiter, li trayi, l' abandner. Lacobén k' il aveut låtchî les Recsisses djusse divant. rl a: låtcheu. F. lâcher, abandonner, quitter, prendre ses distances envers.
8. arester (èn ovraedje). Cist ovraedje la presse, i nel fåt nén låtchî. F. arrêter, abandonner.
9. låtchî di: arester di. Li tins ni låtche måy di nos assaetchî (R. Viroux). rl a: djoker, sitater, arester. F. arrêter de, cesser de.
II. [v.s.c.] 1. (mot d' acleveu) a) leyî ndaler les vatches e pasteure, cwand ont yeu stî modowes. F. délier les vaches pour les conduire aux champs.
b) mete les vatches ås tchamps pol prumî côp après l' ivier. On låtchive al rexhowe di l' ivier, diviè l' 15 d' avri. Waite on pô, vo nos la l' cwénze di may et dji n' avans nén co låtchî. F. mettre le bétail en prairie.
2. evoyî des emissions radio u tévé, evnd. Gn a on posse a San Sebastian ki låtche tote li djournêye e basse. F. émettre.
3. arester d' bouter. Dj' a låtchî po m' ripoizer. Dji låtche, tot rawårdant ene nouve tchinne (J. Wisimus). Les tribunås låtchèt tins des condjîs. F. faire une pause, chômer. >> èn nén låtchî: èn nén arester, èn si nén djoker. I n' låtche nén d' ploure. Tot do long do djoû, li tcheriåjhe ni låtchive måy (J.P. Dumont). F. ne pas cesser. >> sins låtchî: sins djoker (sins arester), sins ahote. Il ont bouté sins låtchî tote li djournêye. I fåt tchôkî dso: fijhoz çoula sins låtchî. Faleut k' i vude si saetch et cossåyî, on côp po totes, tot çk' i rmawyive sins låtchî dispu des moes et des moes (E. Gilliard). Mins sol tins k' l' aiwe montéve, nosse vatche k' ît sol plantchî Shofléve, boerléve, pôve biesse, a rlaye et sins låtchî (L. Bernus). Dji vôreu k' i lujhe li solea sins låtchî, K' on fouxhe gaiy et k' on s' voeye voltî (R. Viroux). rl a: låtche. F. sans relâche, sans cesse.
4. èn pus tant foircî, dins on match, èn ovraedje. F. relâcher son effort, se relâcher. >> èn låtchîz nén po ***: dijhêye po ecoraedjî ene ekipe. Èn låtchîz nén po les Hôt-Îte (J. Coppens).
5. s' arester (di bate, tot djåzant do cour, di fé des biestreyes, tot djåzant d' arnåjhes djonnes, evnd). Si cour a låtchî. >> Si vos n' låtchîz nén, dji vs evoyrè brider les gades: paroles di mançaedje a des efants (avou ene clignete, ca on n' bride nén les gades).
6. fé ndaler a l' ouxh (a seles). Les pronnes, ça låtche (A. Carlier & W. Bal). rl a: resserer|. F. purger, être laxatif.
7. si distinkyî. Li coide al bouwêye låtche: el fårè rtinkyî (J. Wisimus). Mes aburtales kimincèt-st a låtchî. F. se relâcher, se détendre.
8. èn si pus saveur ritni. F. lâcher prise. >> Sitrindans nos bén; nos n' låtchrans nén: djeu d' mot inte li sinse di "låtchî" = "distinkyî" (li contråve di strinde), et "låtchî" = "ni s' pus saveur ritni".
9. èn pus saveur wårder ene pôzucion, ene mwaisse-idêye. I n' est nén l' ome a låtchî (F. Deprêtre et N. Nopère). F. céder.
10. èn pus tni. C' est ene cartoche k' a låtchî. rl a: scheter, sicoter.
11. esse sins nolu, tot djåzant d' ene plaece. Les bounès plaeces ni låtchèt nén lontins (J. Wisimus). F. être vacant(e).
12. manker, divni råle, tot djåzant d' ovraedje. L' ovraedje kimince a låtchî (J. Wisimus). F. manquer, faire défaut.
III. [v. sins djin] s' arester d' ploure. I shonne k' i låtche.
IV. si låtchî [v.pr.]
1. si leyî aler, si mete (a). Dji m' a låtchî a rire.
2. si purdjî. Li tchvå s' a låtchî, c' est l' bon. F. se purger.
3. (mot d' houyeu) tchôkî, si leyî aler, tot djåzant des teréns dins ene houyire. Les teréns s' låtchèt, i hossèt (ramexhné pa J. Haust).
Disfondowes: lâchi, lachi, lâchî, lachî, lautchè, lautchî, lautchi, lautcher, laukè, lauker, lâker, laukî, lahî, lacher, lâcher, lachè, lâchè. Gm: lautchî.
Etimolodjeye: latén "laxare"; rl a: leyî, laxhe, rilaye, rilaxhe, rilaxhådes, rilai.
| låtchî, eye [addj.]
1. distinkyî (distinkieye). rl a: låtche. F. lâche, détendu(e), desseré(e).
2. ki n' tént pus. Cisse pire la est tote låtcheye. F. branlant(e).
| låtchî 2 [o.n.]
1. låtchaedje e l' air (di colons, di balons). On låtchî d' balons. On vént d' erçure li depeche do låtchî des pidjons a Dax (J. Coppens).
2. manire di låtchî l' bale ås beyes. Po wangnî ås gueyes, fåt aveur on bon låtchî (F. Deprêtre et N. Nopère).
Disfondowes: lâcher, lachè, lachî, lautchî.
Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. lâcher (minme sinse).
| låtcheu, låtcheuse [o.f.n.]
1. el ci (cene) ki låtche les ôtes (ki n' vént nén avou zels). F. lâcheur, -euse.
2. li ci (cene) ki låtche (ki n' a pupont d' ovraedje). rl a: bineu, chômeu. F. chômeur, sans emploi.
Disfondowes: lâcheur, euse, laukeu, lautcheu(se).
| låtchaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "låtchî", et copurade:
1. (mot d' cinsî) a) moumint k' on låtche les vatches après l' ivier. E l' Årdene dinltins, ti n' åreus nén veyou on låtchaedje divant l' prumî d' may. F. mise en prairie.
b) moumint k' on disloye les vatches po les moenner ezès waides.
2. distinkiaedje. Li låtchaedje des coides d' èn instrumint (H. Forir). F. relâchement.
3. moumint sins ovraedje. Li låtchaedje di l' industreye est ene riwene po tolmonde (J. Wisimus). I n' savèt nén tot la wice cori tins des låtchaedjes. rl a: toubak, condjî, låtchoe. F. chômage, morte saison, pause, vacances, moment de détente.
4. ahote (arestaedje). On a peu d' on låtchaedje do cour tins d' l' operåcion. F. arrêt. >> sins låtchaedje: sins ahote. Tins eployî sins låtchaedje A todi dner grand wangnaedje (J.S. Renier). F. sans relâche, sans arrêt.
5. disloyaedje d' ene biesse elaxheye, drovaedje del cadje d' ene biesse, d' ene djin resserêye. El låtchaedje des pidjons, el låtchaedje di balons. El låtchaedje do tchén. Li låtchaedje des prijhnîs, des ametous. F. lâcher, libération, relaxe.
6. evoyaedje d' emissions radio u tévé, di waxhes magnetikes, di radioactivité, di mwaijhès nodeurs. Les curêyes avént dmoré troes djoûs å solea: gn aveut on låtchaedje d' odeurs a toumer flåwe. rl a: evoyaedje. F. émission, emanation.
7. plaece k' on s' arestêye dins on voyaedje. Gn a on låtchaedje di 6 eures a Tunis, divant d' s' evoler po Kiyev. F. escale.
8. cwitaedje (d' on grope, d' on pårti). Après l' låtchaedje da Trotsky, li comunisse n' a pus stî come divant. F. sécession, séparation, dissidence.
Disfondowes: laukèdje, lachâdje, lachadje, laucadje, lâkèdje, lautchadje, lautchèdje.
| låtche
I. [f.n.]
1. waire di tinkiaedje. >> diner u: rinde del låtche a ene coide, a on loyén: el leyî pus lon, nén si tinkyî. rl a: fåsse coide, fås tchîf. F. mou, battant.
2. waire di ratna, waire di diciplene. rl a: rilåtche, leyî-aler. F. relâche, laisser-aller.
3. sins låtche: sins ahote, sins s' djoker, sins ratna, foirt. Les sourds, Sins låtche, Ripoujhèt foû des trôs Les tchimicreyes ki dj' î avans Eteré (M. Burtonbwès). Les moléns ki l' nive refaxhe volnut rshonner l' efant k' a crexhou sins låtche et ki fwait ses påkes (J. Guillaume). rl a: låtchî 1, låtchaedje; rl a: rilaye, rilai, rilåtche, rasta. F. sans relâche.
4. volêye di côps d' ene clotche. On a souné ene låtche a l' eglijhe: gn a co on moirt (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: transe.
5. lawe. >> taper ene låtche so kéconk: li cdjåzer sins esse seur di rén. Cwand on n' inme nén ene djin, on lyi tape vite ene låtche (H. Scius). F. blâme, dénigrement.
II. [addj.] distinkyî (ieye). Mi loyén est trop låtche. Li coroye est låtche (F. Deprêtre et N. Nopère). F. détendu(e).
III. [o.f.n. & addj.]
1. ki fwait des mwais côps cwand on nel voet nén. C' est on grand låtche. Fåt esse låtche po bate si pé (F. Deprêtre et N. Nopère). Fåt esse låtche po flayî so èn efant (P. Defagne). rl a: couyon. F. lâche, vil, sans c½ur. >> on tins d' låtche: on laid tins. F. sale temps.
2. nawe. C' est on låtche: i leye ses efants criver d' fwin. F. paresseux, fainéant. >> låtche come on tchén d' taeneu: foirt nawe. >> S' i gn åreut on pus låtche ki lu, i s' batreut avou lu: c' est li rwè des nawes. >> Po boere, i n' est nén låtche: i boet voltî, mins i n' boute waire.
Disfondowes: lauke, lake, lache, lâche, lautche, lâtche. Gm. lâtche. Pc lache.
| låtchoe [o.n.]
1. nuk k' on pout låtchî åjheymint. >> ene linwe a låtchoe: linwe d' onk (ene) ki tape åjheymint des låtches so ls ôtes. Il a todi s' linwe a låtchoe, et c' est todi po dire do må (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: linwe a talus.
2. (mot d' houyeu) låtchaedje, condjî. Li prumî londi d' awousse, c' est todi låtchoe (ramexhné pa J. Haust). F. relâche, repos, relâchement, jour chômé. >> fé låtchoe: prinde condjî. Al Sint Linåd et al Sinte Båre, on fwait låtchoe: c' est fiesse po les houyeus. C' est l' låtchoe: gn a nouk k' overe ouy (ramexhné pa J. Haust). F. prendre congé, faire relâche.
Disfondowes: lachou, lachû, lahè, (lachwè, lautchoû, lautchwè, laukeu, lâkû).
| låtchmint [adv.] d' ene låtche manire, copurade
1. tot djåzant d' on (ene) sins-oneur. I l' a pokî låtchmint (F. Deprêtre et N. Nopère). I nos a abandner låtchmint. Il a corou evoye låtchmint. I trayixha låtchmint si camaeråde (H. Forir). F. lâchement.
2. tot cåzant d' on loyaedje. Li paket esteut ebridlé låtchmint, après sacwants kilometes, il a toumé al valêye.
Disfondowes: lachmint, lâchmint, lâtchmèt (lautchmint, lâtchmint). Gm lâtchmat.
| låtchté [f.n.] difåt do ci (del cene) k' est låtche. C' est ene låtchté d' trayi ses djins (F. Deprêtre et N. Nopère). C' est ene låtchté ki d' bate ene feme (J. Haust). F. lâcheté.
Disfondowes: lachté, lâchté (lâtchté, lât'té, lautchté, laut'té).
