Latinceden Rumenceye ses değişiklikleri
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Konu başlıkları |
[değiştir] Kaba Latince dönemi
[değiştir] Iotacization
Kaba Latince'de, diğer ünlü izleyen kısa /e/ ve /i/ yarı ünlüle /j/ değiştirildi. Daha sonra, /j/'den önce olan ünsüzleri palatalize edildi.
- Lat. puteum > *putju > Rum. puţ, fakat:
- Lat. rōgātiōnem > *rogatjone > *rogačone > Rum. rugăciune ('dua')
- Lat. hordeum > *ordju > *ordzu > Rum. orz ('buğday'), fakat:
- Lat. deorsum > *djosu > *džosu > Rum. jos ('aşağı')
- Lat. socium > *sokju > Rum. soţ ('dost', 'koca')
- Lat. cāseum > *kasju > Rum. caş ('bir peynir çeşidi')
- Lat. vīnea > *vinja > *viɲe > Rum. vie /vije/
- Lat. mulierem > *muljere > *muʎere > Rum. muiere /mujere/ ('kadın')
Labial ünsüzler değişmezdi:
- Lat. rubeum > *robju > Rum. roib
[değiştir] Ünlüler
Latince ünlüler a, o ve u değişmezdiler:
- Lat. mare > Rum. mare ('deniz')
- Lat. pālum > *paru > Rum. par ('direk')
- Lat. focum > *focu > Rum. foc ('ateş')
- Lat. pōmum > *pomu > Rum. pom ('meyve veren bir ağaç')
- Lat. multum > *multu > Rum. mult ('çok')
- Lat. tū > Rum. tu ('sen')
Latince'de kısa bir u, (ama m ve b'den önce gelen de) o haline geldi.
- Lat. *autumna (from autumnus) > *tomna > Rum. toamnă ('sonbahar')
- Lat. *rubeum > *robju > Rum. roib
Bazan Latince'de uzun bir ō u haline geldi:
- Lat. cohortem > *cōrtem > Rum. curte
e ve i ünsüzleri aşağıdaki değişlikler yaptılar:
- kısa, vurgulu e *ɛ haline geldi
- kısa, vurgusuz e, uzun ē ve kısa i *e haline geldi
- uzun ī değişmez (i)
Örneğin:
- Lat. pellem > *pɛlle > Rum. piele /pjele/ ('deri')
- Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
- Lat. vīnum > *vinu > Rum. vin ('şarap')
[değiştir] Ünsüzler
Yalnız ünsüzlerde, büyük değişiklikler yoktu.
- Lat. quattuor > *quattro > Rum. patru ('dört')
- Lat. equa > *ɛpa > *jepa > Rum. iapă ('kâbus')
- Lat. lingua > *lemba > Rom. limbă ('dil')
- Lat. quid > *ke > Rum. ce ('ne')
- Lat. quandō > *kando > *kându > Rum. când ('ne zaman')
- Lat. sanguis > *sange > Rum. sânge ('kan')
Diğer değişiklikler: ct > pt, gn > mn ve x > ps. Daha sonra, ps s haline gelerek kolaylaştırıldı.
- Lat. factum > *faptu > Rum. fapt ('olgu')
- Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
- Lat. coxa > *copsa > Rum. coapsă ('kalça'), fakat:
- Lat. laxō > *lapso > *lasu > Rum. las ('bırakıyorum')
[değiştir] Sözcük sonundaki ünsüzler
Bütün sözcük sonundaki ünsüzler kayboldu.
[değiştir] Proto-Rumence'ye kadar
[değiştir] 'l' rotasizmi
Ünlüler aralarındakı l r oldu.
- Lat. gelu > Rom. ger ('frost')
- Lat. salīre > Rom. a sări (sărire) ('sıçramak')
[değiştir] Palatalizasyon
- Lat. testa > *tɛsta > *tjesta > *ţesta > Rom. ţeastă ('kafatası')
- Lat. decem > *dɛke > *djeke > *dzeče > Rom. zece ('on')
- Lat. servum > *sɛrbu > *sjerbu > Rom. şerb ('serf')
- Lat. dīcō > *dziku > Rom. zic ('söylüyorum')
[değiştir] Vurgusuz ünlüler hafifletmesi
Vurgusuz a ă oldu ya vurgusuz o u oldu. Then ă became e after palatal sounds. Unstressed o was kept in some words due to analogy.
- Lat. capra > Rom. capră ('goat')
- Lat. vīnea > *vinja > *viɲă > *viɲe > Rom. vie /vije/ ('bağ')
- Lat. fōrmōsum > Rom. frumos ('güzel')
[değiştir] Backing of e
The vowel e was changed to ă when preceded by a labial consonant and followed by a back vowel in the next syllable (i.e. it stayed e when the following vowel was i or e):
- Lat. mēnsam > *mesa > *măsă > Rom. masă ('table'), fakat
- Lat. mēnsae > *mese > Rom. mese ('masalar')
- Lat. vēndō > *vendu > *văndu > *vându > Rom. vând ('satıyorum'), fakat
- Lat. vēndis > *vendi > *vendzi > *vindzi > Rom. vinzi ('satıyorsun')
[değiştir] Yeni değişiklikler
Bu değişiklikler bütün lehçelerinde değil. Some belong to the standard language, while some do not.
[değiştir] Changing of voiced affricates into the corresponding fricatives
Güney lehçelerinde ve Standart Rumence'de , dz is lost as a phoneme, becoming z in all environments:
- dzic > zic ('söylüyorum')
- lucredzi > lucrezi ('çalışıyorsun')
The affricate dž became j only when hard (i.e. followed by a back vowel):
- gioc /dʒok/ > joc ('oyun'), fakat:
- deget /dedʒet/ ('parmak') did not change.
[değiştir] Insertion of a glide /j/ between 'â' and soft 'n'
This affects only a few words:
- pâne > pâine ('ekmek')
- câne > câine ('köpek')
It also explains the plural mână - mâini ('el(ler)'). This is also specific to southern dialects and the standard language; in other regions one may hear câne etc.
[değiştir] Hardening of 'ş', 'ţ' and 'dz'
This is specific of northern dialects. It means that these consonants can only be followed by back vowels, so any front vowel is changed to a back one:
- şi > şî ('ve')
- ţine > ţânʲe ('tutuyor')
- dzic > dzâc ('söylüyorum')
[değiştir] Bakınız
| ɮ | Hint-Avrupa dilleri ile ilgili bu madde bir taslaktır. Maddenin içeriğini geliştirerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz. |
