Castagnu dê Centu Cavaddi
Di Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
Ntô Parcu di l'Etna, nnô cumuni di Sant'Arfiu (CT), nta na traversa dâ strata ca porta di Furnazzu a Linguarossa , c'è n'à rvulu di castagnu ca, pi dittu di llustri butà nici, è vecchiu tra dui e quattru mila anni e è di sicuru l'à rvulu cchiù vecchiu di tutta l'Europa e lu cchiù granni d'Italia: ss'à rvulu veni chiamatu "Castagnu dê Centu Cavaddi".
ÃŒndici |
[cancia] Li primi nutizzi stòrichi
Ntô 1636 nta l'òpira "Il Mongibello" di Petru Carrera, veni cuntatu ca sùpira a Mà scali, nnâ cuntrata Carpinetu, c'è un voscu di à rvuli di castagni " unni s'attrova un maistusu pedi di castagnu cavatu pri l'etati e, comu û cuntaru chiddi ca lu vìttiru, d'intra ci ponnu cà piri trenta cavaddi".
Nta la Storia naturali e ginirali di l'Etna di Don Giuseppi Recupero (1720-1778) veni accussì fatta la discrizzioni dô castagnu: "Ntô cavu di stu granni fustu, nnô latu di l'apirtura di Livanti, c'è fabbricata na capanna, unni ci si mèttunu li castagni; ô ciancu di facci c'è nu furnu capaci di còciri un tùmulu di pani; e ntô menzu c'è fabbricata na casa a siccu... longa vintidui palmi e là rica quattòrdici ...." . P'addimustrari ca l'à rvulu è unu sulu e ca non sunnu cchiù chiati nasciuti e crisciuti nzemi, Don Giuseppi Recupero accussì dici: fici la prova cchiù chiara e dicisiva cu l'aviri fattu scavari attornu a tuttu lu pidali, ca nzinu a la prufunnità di dui palmi attruvai tutto sanu, ùnicu senza verun signali di unioni".
Assai viaggiaturi dû "Grand Tour" ci fìciru lu ritrattu e tra chissi ci foru Patrick Brydone e Jean Houel, ca, ntâ sò òpira Voyage de la Sicile, de Malta e Lipari, lu ritraìu ntô 1787.
[cancia] Carattirìstichi di l'à rvulu
Pi la rilivazzioni fatta ntô 1780, lu castagnu avìa na circunfirenza di 57,9 metri. Cu tuttu ca lu truncu principali s'abbruciau ntô 1923, li sò tri fusti c'arristaru e ca si penza ca si svulupparu a partiri di n'anticu e ùnicu cippu, hannu nzemi na circunfirenza di 50,20 metri e n'autizza di 22 metri.
La prima asplurazzioni scintìfica dû castagnu vinni fatta dô butà nicu palermitanu Fulippu Parlatore (1816-1877): iddu dissi ca l'à lvuru di l'Etna avìa n'etati di quarchi quattrumila anni. Ntô 1982 Bruno Peyronal, ducenti di Butà nica a l'Universitati di Torinu, calculau ca l'etati dô castagnu è di oltri dumila anni.
Stu pedi di castagnu è na chianta ca apparteni ô gèniri "Castanea" dâ famìgghia "Fagaceae".
[cancia] Ndà ggini cû DNA
Nu gruppu di tècchinici e agrònumi spicializzati in arburicultura urnamentali sta travagghiannu pô risanamentu fitosanità riu e, nta ssu tempu, fa prilevi pi l'anà lisi dû Dna dô castagnu dê centu cavaddi. L'anà lisi dû Dna vèni fattu pi cunfirmari si li tri fusti di st'à rvulu câ circunfirenza cchiù granni dô munnu, appartènunu tutti ô stissu cippu radicali.
[cancia] Urìggini dû nomu
Lu nomu pigghià urìggini di na liggenna sùpira la riggina Giovanna (nun si sapi bonu cu putissi èssiri ssa Riggina, si Giuvanna I d'Aragona o Giuvanna I d'Angiò).
Si cunta ca la riggina Giuvanna, mentri era a na battuta di caccia sùpira lu monti Etna, attruvau riparu e rifuggiu, idda e centu cavaleri e cavaddi ô sèquitu, sutta a lu gicantiscu castagnu.
[cancia] Na puisìa sùpira lu castagnu
Sùpira l'à rvulu, lu pueta catanesi Giuseppi Borrello (1820-1894) ci fici na puisìa:
- Un pedi di castagna
- tantu grossu
- ca ccu li rami so' forma un paracqua
- sutta di cui si riparò di l'acqua,
- di fùrmini, e saitti
- la riggina Giuvanna
- ccu centu cavaleri,
- quannu ppi visitari Mungibeddu
- vinni surprisa di lu timpurali.
- D'allura si chiamò
- st'Ã rvulu situatu 'ntra 'na valli
- lu gran castagnu d'i centu cavalli.