Rumantsch dal Grischun
Ord la Wikipedia
Il rumantsch dal Grischun che vegn discurrì en il chantun Grischun fa part da las linguas neolatinas e vegn numnà en la lingua da mintgadi rumantsch (sursilvan: romontsch / puter: rumauntsch). Il term rumantsch dal Grischun vegn duvrà en la linguistica, perquai che il furlan ed il ladin da las Dolomitas vegnan da tscherts linguists era considerads sco appartegnend a la gruppa da varietads retorumantschas, sin basa da tschertas sumeglientschas tranter las trais gruppas dialectalas. Questa tesa è cuntraversa en la scienza (guarda: Questione Ladina).
[editar] Derasaziun dal rumantsch
Il linguatg rumantsch vegn discurrì en diversas valladas dal chantun Grischun. A chaschun da la dumbraziun dal pievel svizzer dal 1990 han 66.356 persunas inditgà il rumantsch sco lingua discurrida (en famiglia u a la lavur), da quels l’han 36.632 definì sco lingua principala. L'onn 2000 han inditgà 60.561 il rumantsch sco lingua discurrida e 35.095 persunas era sco lingua principala.
Pervi da l’isolaziun e separaziun geografica da blers lieus e valladas grischunas s'han furmà differents idioms rumantschs che sa laschan classifitgar en tschintg gruppas:
- Sursilvan: derasà en la Val dal Rain anteriur e sias vals lateralas.
- Sutsilvan: en territoris dal Rain posteriur, numnadamain en las vischnancas als auts da la Tumleastga e da la Mantogna, sco era en la val da Schons ed en la Val Ferrera. En la regiun dal Plaun cun las vischnancas Domat/Ems, Razén, Panaduz e Trin vegn discurrì sutsilvan, en la scola scrivan ins dentant tradiziunalmain sursilvan.
- Surmiran: derasà en la Val d'Alvra, en la vischnanca da Vaz ed en il Sursès. A Bravuogn discurran ins in dialect parent cun il surmiran, tradiziunalmain scrivevan ins dentant puter a Bravuogn.
- Puter: en l'Engiadin'Ota
- Vallader: derasà en l'Engiadina Bassa. En la Val Müstair discurran ins Jauer. Per tradiziun vegn duvrà il vallader sco lingua da scrittira.
Questa enumeraziun dal idioms correspunda a la derasaziun dal vest a l'ost. Il puter ed il vallader ensemen vegnan numnads era rumantsch ladin (sco per exempel en la chanzun da la chara lingua: "Chara lingua da la mamma, tü sonor rumantsch ladin..."). Il sursilvan ed il sutsilvan ensemen vegnan era numnads schilover (da: tschell’ova).
Mintga idiom ha sviluppà sia atgna lingua da scrittira, ch'è dentant savens era puspè in cumpromiss tranter ils differents dialects regiunals e locals. Tals dialects regiunals han per exempel il Surses ed il Sutses en il territori surmiran e la Val Müstair (il Jauer).
 Anteriura derasaziun dals idioms rumantschs en il Grischun |
 Linguas uffizialas en il Grischun l'onn 1860 |
 Linguas uffizialas en il Grischun l'onn 2000 |
 Derasaziun reala da las linguas naziunalas en il Grischun l'onn 2000 |
[editar] L'istorgia dal rumantsch
Oriundamain era il territori actual dal rumantsch populà da Celts e probablamain be dal tut en l'ost dal Grischun, era da Rets. Davart ina pussibla classificaziun dals Rets e da lur lingua èn ins intscherts. Ins suppona dentant che la lingua dals Rets n'era betg ina lingua indogermana. Constataziuns garantidas n’èn strusch pussaivlas causa ils paucs e fragmentars testimonis da quella lingua e cultura.
Ils pievels che vivevan sin il territori dal Grischun odiern èn vegnids suttamess durant la campagna militara dals Romans tras las Alps dal 15 a.C. Ils Romans han purtà la lingua latina en ils territoris suttamess (oravant tut en furma dal latin vulgar, il latin discurrì dal pievel e dals schuldads).
Quant spert che la latinisaziun è lura succedida n'è betg dal tut clar. En mintga cas sto quest process avair cuzzà tschientaners, sco era en auters territoris periferics da l’imperi roman. A la fin dal temp antic eran, tenor las enconuschientschas actualas, las linguas preromanas apparentamain mortas ora ed igl èn restads be paucs pleds d'emprest en las linguas neolatinas modernas, sco per exempel en il rumantsch. Quests emprests sa refereschan surtut a la terminologia dal puresser ed a terms specifics dal champ da flora e fauna sco era a la descripziun da la cuntrada (exempel: crap) ed a toponims (nums da lieus).
A partir dal 8./9. tschientaner è il territori rumantsch oriund vegnì influenzà da las linguas germanas. En il decurs dal temp è il tudestg daventà pli e pli ina lingua uffiziala sper il latin.
Ch’il rumantsch era pli baud bler pli derasà pon ins percorscher tranter auter vi da blers nums locals e pleds d'emprest en regiuns ch'èn oz tudestgas, sco en il chantun Glaruna ed en il chantun Son Gagl. Quests pleds demussan ch’il cunfin linguistic giascheva fin al temp medieval classic, e per part anc pli ditg, bler dapli al nord. Uschia era per exempel la regiun dal Lai Rivaun rumantscha (quai ch’ins vesa anc oz en il num Walensee ch’è parent cun welsch, in pled ch’ils germanofons duvravan per designar persunas da tschantscha latina, era en Svizra franzosa). En il nordost tanscheva il territori linguistic rumantsch fin al uschenumnà Hirschensprung datiers da Rüthi e fin en la Val dal Rain songagliaisa. Era grondas parts dal Vorarlberg e dal Tirol eran viavant rumantschas. Germanisads sco ultims (suenter il 11avel tschientaner) en vegnids territoris cun nums locals dals quals l’emprima silba latina na vegn betg pronunziada, p. ex. Bad Ragaz, Sargans, Vaduz (dal latin aquaeductus "aquaduct/lingia d'aua"), Montafon, Tschagguns e Galtür.
Ils emprims documents enconuschents che cuntegnan pleds rumantschs èn pregias latinas cun annotaziuns rumantschas (Emprova da plima da Würzburg). Pir durant il temp da la refurmaziun èn sa sviluppadas per propi las linguas da scrittira dals differents idioms, cun las emprimas traducziuns da la Bibla e dals Psalms en Engiadina e suenter era en Surselva.
In motiv per il fatg ch'i na s’è betg sviluppada ina lingua da scrittira cuminaivla per tut ils idioms, ch’è era in motiv per il regress dal rumantsch visavi al tudestg, è la mancanza d'in center spiertal-politic per tut la Rumantschia. La citad da Cuira che fiss vegnida en dumonda sco suletta per ina tala funcziun è sco sedia episcopala gia baud stada sut influenza tudestga ed è vegnida germanisada cumplettamain suenter in incendi en il temp dals Gots tardiv. Pir avant pauc temp, dapi l'entschatta dal 20avel tschientaner, s'ha furmà en la chapitala grischuna, grazia a l’immigraziun da Rumantschas e Rumantschs insatge sco in center per la lingua e cultura rumantscha, dal qual partan impuls impurtants per il territori da tschep. Quest svilup va ensemen cun ina conscienza linguistica creschenta che mancava per gronda part avant il 19avel tschientaner.
Vers la fin dal 19avel tschientaner ha entschavì in process che vegn era numnà “renaschientscha rumantscha” entaifer il cual croda l’expansiun da la pressa rumantscha e da la producziun da texts litterars rumantschs, la fundaziun da diversas uniuns e lias rumantschas, l’acquisiziun d’ina nova schientscha per la lingua e la cultura grischuna e la votaziun per il rumantsch sco quarta lingua naziunala svizra dal 1938.
La noziun retorumantsch (Rätoromanisch) è vegnida introducida pir circa en la mesadad dal 19avel tschientaner da linguists talians e tudestgs. Ella deriva dal num da la provinza romana Raetia, che cumpigliava dentant in territori bler pli vast che l'abitadi dals Rets suttamess, che vivevan, tenor quai ch’ins pensa oz, mo dal tut en l'ost dal Grischun actual, numnadamain en l'Engiadina Bassa ed en la Val Müstair. La colliaziun dal rumantsch cun il retic dastgass pia esser per gronda part in mitus. Igl è dentant da supponer che la lingua e cultura dals abitants da las Alps che ils Romans han suttamess, tgi era adina che quai saja stà, hajan laschà fastizs en il rumantsch. Sco che 1500 onns germanisaziun n’han betg pudì far sparir dal tut il rumantsch, n’han 600 onns da colonisaziun romana (tuttavia betg cumpletta en il Grischun odiern) pudì stizzar dal tut la lingua e la cultura da las populaziuns preromanas.
En il temp medieval han germanofons numnà il rumantsch churwelsch. Martin Luther s’è referì en il 16avel tschientaner cun il pled Kauderwelsch explicitamain al churwelsch.
[editar] Regress dal rumantsch
Suenter ch’ils cunfins linguistics èn restads relativamain stabels tranter il 15. e 18. tschientaner vegn il rumantsch dapi 150 onns stgatschà adina pli fitg dal tudestg. La pli gronda part da la Sutselva è entant germanofona; giuvens pledaders dal rumantsch chatt'ins là quasi be pli en la Muntogna da Schons. Era en l’Engiadin’Ota è il rumantsch gia dapi la fin dal 19. tschientaner en la defensiva tras l’expansiun dal turissem en questa regiun.
En il territori Surmiran ston ins differenziar tranter il Surses ed la Val d'Alvra: En il Surses è il rumantsch anc francà fermamain e betg periclità imminentamain. Il cuntrari vala per la Val d'Alvra. Ils centers ferms dal rumantsch sa chattan en las regiuns main turisticas dal tut en il vest, respectivamain dal tut en il sidost dal Grischun: La Surselva (cun la Lumnezia cun passa 90% rumantschs), l'Engiadina Bassa e la Val Müstair.
[editar] Rumantsch Grischun
Il rumantsch grischun è la lingua da scrittira cuminaivla per tut ils idioms rumantschs. Sia basa è vegnida sviluppada sin iniziativa da la Lia Rumantscha dal linguist Heinrich Schmid l’onn 1982. Dapi lura è il rumantsch grischun constantamain vegnì sviluppà vinavant. L'onn 1996 è il rumantsch grischun daventà lingua uffiziala da la confederaziun per la communicaziun cun la populaziun rumantscha, e lura era lingua da scrittira uffiziala en il chantun Grischun. En las vischnancas rumantschas èn dentant ils idiom restads, savens sper il tudestg, lingua uffiziala.
Ils promoturs da la lingua da scrittira communabla fan valair ch’ella saja in med per rinforzar il rumantsch e mantegnair cun quai la lingua periclitada.
Il rumantsch grischun è per part vegnì crititgà fitg da la populaziun rumantscha. Blers Grischuns, betg sulettamain rumantschs, teman che la lingua artifiziala pudess daventar la fossa dal rumantsch. Auters èn pli optimistics è renvieschan al fatg ch’ina lingua da tetg cuminaivla possia rinforzar ils differents idioms.
L'avust 2003 ha il parlament chantunal dal Grischun decidì d'introducir il rumantsch grischun sco lingua da scrittira en tut las scolas rumantschas e dad edir novs meds d'instrucziun per las scolas rumantschas mo pli en rumantsch grischun. Fin a qua èn tut ils meds d'instrucziun vegnids edids en tut ils tschintg idioms tradiziunals. Il Cussegl grond ha decis quest pass sco mesira da spargn. Oravant tut en territoris pli germanisads po questa mesira indeblir supplementarmain la posiziun dal rumantsch, cunquai che uffants ston de facto emprender ina lingua anc pli estra ch’els n’audan betg en vischnanca.
Da persunas betg rumantschas vegnan las differenzas dals idioms savens sutstimadas, ellas èn numnadamain bler pli marcantas che per exempel las differenzas tranter ils dialects da la Svizra tudestga. Per la realisaziun da la decisiun dal parlament areguard il rumantsch grischun sco lingua da scola vala ina temp transitoric da ventg onns. Tenor la situaziun giuridica actuala na po dentant n’era pli tard vegnir sfurzada nagina vischnanca d'introducir il rumantsch grischun en scola.
L'acquisiziun da meds d'instrucziun adattads vegn però a daventar pli difficila. La regenza grischuna ha stgaffì differents models per la realisaziun. Il model "vischnanca da pionier" prevesa per exempel l'introducziun immediata dal rumantsch grischun sco lingua scritta. Quai vul dir che ils scolars emprendan a scriver il rumantsch grischun durant ina fasa d'introducziun da dus onns. Sco emprimas èn las vischnancas da scola da la Val Müstair sa decididas per il model da pionier e dapi l’onn da scola 2007/2008 ha cumenzà la fasa passiva en questas vischnancas. Che las vischnancas da la Val Müstair introduceschan sco emprimas il rumantsch grischun n'è betg ina casualitad, cunquai che passa 95% da la populaziun discurra activamain il rumantsch (en furma dal dialect Jauer). Il rumantsch grischun na vegn perquai betg percepì sco periclitaziun, tant pli che la lingua da scrittira duvrada enfin da qua (il vallader) sa differenziescha era dal dialect jauer. Ils avantatgs d'ina lingua da scrittira communabla per tut ils Rumantschs cumpensass, tenor ils aderents, la sperdita dals idioms tradiziunals sco linguas scrittas.
Era autras vischnancas dal chantun s’èn decididas dad introducir sco "vischnancas piunieras" il rumantsch grischun en scola, numnadamain las vischnancas surmiranas e la vischnanca da Trin.
[editar] Posiziun dal rumantsch en las constituziuns da la confederaziun, dal chantun e da las vischnancas grischunas
Sin plaun federal è il rumantsch la quarta lingua naziunala, vegn dentant duvrada mo en la correspundenza cun la populaziun rumantscha sco lingua uffiziala.
La populaziun rumantscha ha uschè la pussaivladad ed il dretg da communitgar a bucca ed en scrit per rumantsch cun l'administraziun federala. Publicaziuns da la confederaziun vegnan edidas en rumantsch grischun. [1]
Sin plaun chantunal (en Grischun) è il rumantsch (tut ils tschintg idioms cun ils medems dretgs) ina da las trais linguas uffizialas (sper il tudestg ed il talian). Dapi il 1996 fa il chantun Grischun be pli diever dal rumantsch grischun per la correspundenza cun la populaziun, per exempel per publicaziuns (collecziun da leschas, fegl uffizial dal chantun, etc.) [2]
Sin plaun communal (vischnancas grischunas) vegn il diever da las linguas reglà da mintga vischnanca en l’atgna constituziun. Da la(s) lingua(s) uffiziala(s) da mintga vischnanca dependan era las linguas da scola. Il rumantsch grischun na vegn duvrà sco lingua uffiziala en nagina vischnanca rumantscha. [3]
[editar] Promoziun da lingua e cultura
La Lia Rumantscha è sco organisaziun da tetg da tut las differentas uniuns rumantschas l’instituziun centrala per dumondas da promoziun da lingua e cultura e vegn per quai era sustegnida dal maun public. Las Uniuns rumantschas en Grischun ed en la Svizra tudestga porschan in vast program d’activitads, publicaziuns, servetschs ed inscunters. Sper cudeschs, gasettas e revistas rumantschas datti era musica rumantscha, cudeschs auditivs e films rumantschs. Il teater Origen a Riom è in project da teater rumantsch professiunal.
[editar] Rumantsch en la rait
I da diversas paginas d’internet en rumantsch. Las pli tschertgadas èn segir ils pledaris (www.pledarigrond.ch, www.mypledari.ch). La pagina http://chatta.rumantsch-grischun.ch porscha ina banca da datas actualisada cun texts en rumantsch grischun. Wikipedia e la maschina da tschertgar Google han surfatschas rumantschas. Il producent da software Microsoft ha pussibilità ina versiun rumantscha da Microsoft Office cun in pledari ed ina controlla da grammatica integrada. (Stat a disposiziun per telechargiar sin la pagina da Microsoft.)
[editar] Cumparegliaziun dals idioms rumantschs
[editar] Rumantsch Grischun
La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: "Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts".
[editar] Sursilvan
L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: "Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts".
[editar] Sutsilvan
La vualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed â clamo agli corv: "Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts".
[editar] Surmiran
La golp era puspe eneda famantada. Cò ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel ainten sies pecel. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: "Tge bel tgi te ist! Schi igl ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pli bel utschel da tots".
[editar] Puter
La vuolp d'eira darcho üna vouta famanteda. Cò ho'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: "Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots".
[editar] Vallader
La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà, ed ha clomà al corv: "Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots".
[editar] Tudestg
Der Fuchs war wieder einmal hungrig. Da sah er auf einer Tanne einen Raben, der ein Stück Käse in seinem Schnabel hielt. Das würde mir schmecken, dachte er, und rief dem Raben zu: "Wie schön du bist! Wenn dein Gesang ebenso schön ist wie dein Aussehen, dann bist du der schönste von allen Vögeln".
[editar] Referenzas
[editar] Colliaziuns
- Rumantsch – Facts & Figures (pdf)
- Radio e Televisiun Rumantscha RTR
- Pledari online fitg vast; rumantsch<>tudestg, be rumantsch grischun
- Pledari online main vast rumantsch<>englais, rumantsch<>tudestg, rumantsch<>talian, rumantsch<>franzos, cun tut ils idioms e rumantsch grischun
- Artitgel Rumantschia en il Lexicon istoric retic
- Giuventetgna Rumantscha
- Artitgels davart il rumantsch sin Swissinfo
