Rumantsch

Da Wikipedia.

Rumantsch, Retorumànich, Rétich u Grisgjun a inn i nomm cun che sa cognussen tüti i léngui retorumànich che sa parlen in di valatt dal cantun muntagnuus di Grisgjun, Svízzera. Ul rumantsch al è vün di quatru idiomm ufizziaal da la Svízzera, e le parla ul 1% da la seva pupülazziun. A gh'è staa un teemp che i lengui retoromànich a éren parlatt int una zona estesadal centru d'Europa. Sti lengui a inn imparentatt cun di òltar lengui che sa parlen in Itàlia, Svízzera e Francja. I ciinch dialett retorumànich püssee parlaa a inn Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran, Puter e Vallader. Puter e Vallader, ai vœult, sa cunsíderen dumà una lengua: ul Ladin. Ul termin Ladin, d'òltra paart, ai vœult s'assocja cun la lengua di muntaagn dulumítich. A esísten di upiniun ben diveers sura ul degree da relazziun tra Ladin e Rumantsch e Furlan; la teoría che i àbien evulüü da forma indipendeent la rescœtt assee da cunseens, però a esísten di stüdiuus cunt un bell puu da prestisi che a ne demústren una sustanziaal ünitaa (G.Hull, the linguistic unity of northern Italy and Rhaetia).

Ul rumantsch al è staa standardizaa intal 1982, cul nomm daRumantsch grischun dal linguista Heinrich Schmid, che al sta ateent a evità urtugrafíi da aspett estrani, par facilità la seva acetazziun. Dunca, i paròll cun /tɕ/ e [e] u [i] a gh'ann <tg> (tgirar) in scambi da <ch>. E i paròll cun /tɕ/ seguida da [a], [o] u [u] sa scríven cun <ch> (chalanda) gja che taant i parlants da l'Engadina (chalanda) quaant dal territori dal Rin (calanda) spetaríen una urtugrafía che la meta deent la <c->. Da l'istessa manera, 'che' e 'chi' —a causa da chesta norma, ciamada "Leza Uffers Kompromiss"— sa parnúnzien [ke] e [ki]. D'altra paart, la lètera <k> la sa cunveert int un grafema innecessari in chesta lengua rumànica. Par contru, Schwa ([ə]) sa representa cun <e>, l'üüs dal quaal al mostra la influénza dal tudeesch in chesta lengua rumànica. L'istess descuurs al sa fa par cun l'üüs da <sch> taant par /ʃ/ cuma par /ʒ/, e <tsch> par /tʃ/.

D'altra paart, ul fatt che al esista mía <ü, ö> in rumantsch grischun al è forsi mía dumà devüü a l'assénza da la [y] e da [ø] in la püpaart di lengui retorumànich, ma anca a la suva forma gràfica, che l'è mía stada cunsiderada una forma rumànica. Chest-chí al è un esempi che l'aduzziun d'una determinada grafía l'è mía sempru relazziunada cun di fatuur funètich. Cuma cunclüsiun sa pœu afirmà che l'urtugrafía dal rumantsch la sa sítua tra la tradizziun urtugràfica rumànica dal talian dal francées e la tradizziun ortogràfica germànica dal tudeesch.

I lengui retorumànich a cúren ul perícul da desparí. A gh'inn apèna parlaant da sti lengui e la püpaart di chii che pàrlen rètich a parlen anca tudeesch. La Lia Rumantscha l'è una urganizazziun che la cumpreent assocjazziun da lengui rétich. La suva pàgina web la furniss püssee d'infurmazziun sura sti lengui.

Videe anca: furlan

Cuntegnüü 1 Funulugía 1.1 Cunsunaant 1.2 Vucall 2 Ligamm da fœra

[Mudifica] Funulugía

[Mudifica] Cunsunaant

I funémm cunsunaant dal Rumantsch (Rumantsch Grischun) a inn urdenaa in la taula segueent:

	Bilabiala	Labio- dentala	Dentala e alveulaar	Alveulo- palatala	Post- alveulaar	Palatala	Velaar
Uclüsiva	p  b		t  d				k  g
Africada			ts	tɕ  dʑ	tʃ
Nasala	m		n			ɲ	ŋ
Fricativa		f  v	s  z		ʃ  ʒ
Aprussimaant			r			j
Laterala aprussimaant			l			ʎ

[Mudifica] Vucall

I funémm vucàlich dal Rumantsch (Rumantsch Grischun) a inn urdenaa in la taula segueent:

Monutòongh	Anteriuur	Pusteriuur
Sarada	i	u
Média	ə
Averta-média	ɛ	ɔ
averta	a

Ditòongh	La vucala sarada l'è davant	La vucala sarada l'è dree
saraant	ai	au
derveent	ie

La Schwa /ə/ la pariss dumà int i sílap atònich. La lunghezza da la vucala sa pœu deciit a priori:

• I vucall atònich a inn cüürt.
• I vucall tònich in sílap saratt a inn:

  luunch dopu /r/

  cüürt altrameent.

• I vucall tònich in sílap aveert a inn:

  cüürt dopu cunsunaant suurt

  luunch altrameent.

[Mudifica] Ligamm da fœra

• Pàgina da la Lia Rumantscha
• Dizziunari rumantsch-anglès
• Una mustra da memòri filusòfich in rumantsch, l'edizziun uriginala da la qual la data
• Pàgina da news Noeles.net

in:Romansh gja:??????