Strutura algébrica

Test an lenga piemontèisa

An matemàtica, pì an particolar ant l'àlgebra e ant la teorìa dij modèj, na strutura algébrica a l'é formà da n'ansem combinà a un-a o vàire operassion (laj ëd composission) e relassion (për esempi n'órdin); chèich vira as gionta ëdcò na topologìa. Ëd sòlit, as ciama che la strutura a sodisfa na chèica colession d'assiòma.

[modìfica] Struture algébriche pure

Coste struture a compòrto mach ëd laj ëd composission.

[modìfica] Struture ëd base

Coste a compòrto mach ëd laj ëd composission anterna. Le pì amportante a son le struture dë strop, d'anel e ëd camp.

[modìfica] Stropòid

Le struture algébriche le pì sempie a compòrto mach un-a operassion ëd composission anterna.

[modìfica] Esempi

• Un magma (o stropòid) a l'é n'ansem con na sola operassion ëd composission anterna. (Ambelessì a venta fé atension, che ël termo stropòid a l'ha n'àutr sens an teorìa dle categorìe.)
• Un parastrop a l'é un magma përmutativ, comutativ e regolar.
• N'antistrop a l'é un magma përmutativ, regolar e anvolutiv a drita.
• Në scasi-strop a l'é un magma simògen.
• Na liassa a l'é në scasi-strop unitari, visadì ch'a l'abia n'element nèutr.
• Un moufang a l'é na liassa nèutr-ativa.
• Un pre-strop o semistrop a l'é un magma assossiativ.
• Un monòid a l'é un pre-strop unitari.
• Në strop a l'é un monòid anvertìbil, visadì anté che minca element a l'ha n'anvers.
• Në strop abelian a l'é në strop comutativ; visadì un parastrop unitari e anvertìbil.

[modìfica] Anélid

Coste struture a compòrto doe laj ëd composission anterne.

• N'anel a l'é n'ansem dotà ëd na strutura dë strop (l'operassion ëd composission ch'a l'é ciamà adission) e ëd na strutura ëd magma assossiativ (l'operassion ëd composission corëspondenta a l'é ciamà multiplicassion), e anté che la multiplicassion a l'é distributiva an sl'adission. N'anel a l'é unitari (rëspetivaman antregh, comutativ) si la multiplicassion a l'é unitaria (rëspetivaman antrega, comutativa) e l'ansem a l'ha n'element nèutr për la multiplicassion (ant ël cas contrari, as trata d'un fàuss-anel).
• Un fàuss-anel a l'é n'anel nen unitari.
• Un semianel a la la midema definission dl'anel, mach che a l'ha nen anvers aditiv. L'ansem dotà ëd l'adission a forma donca nen në strop, ma mach un monòid.
• N'anel antregh, o domini d'antëgrità a l'é n'anel nen nul ch'a l'ha nen ëd divisor ëd zero, visadì anté che minca element nen nul a l'é regolar për la multiplicassion.
• N' anel comutativ a l'é n'anel dont la multiplicassion a l'é comutativa.
• Un còrp a l'é n'anel anté che l'element nèutr ëd l'adission a l'é nen col dla multiplicassion e anté che minca element nen nul a l'ha n'anvers multiplicativ.
• Un camp a l'é un còrp comutativ, visadì dont la multiplicassion a l'é comutativa.

[modìfica] Struture a operator estern

Coste struture a peulo esse considerà da na mira algébrica o geométrica.

Da na mira algébrica, na strutura esterna a l'é n'ansem dotà ëd n'operassion ëd composission esterna ansima a na strutura ëd base, e miraco d'un-a o vàire laj ëd composission anterne.

Da na mira geométrica, a l'é n'ansem ansima al qual a agiss n'ansem-operator, o ansem d'operator, ciamà ëdcò scalar. As agiss donca ëd n'ansem dotà ëd n'assion ëd l'ansem-operator ansima a cost ansem, visadì ëd n'aplicassion ëd l'ansem-operator ant l'ansem dj'aplicassion ëd cost ansem an chiel-midem.

La corëspondensa antra j'assion e le laj esterne a l'é bijetiva; e a l'é për lòn che le laj esterne a son soens ciamà laj d'assion.

Për esse rigoros, a ventrìa fe distinsion antra assion a snistra e a drita, e istess antra laj esterne a snistra e a drita. Ant le definission e j'assiòma ch'a ven-o sì da press, as pijëran an considerassion për fela pì curta le laj esterne a snistra.

[modìfica] Spassi omogeni

Coste struture a compòrto mach na sola operassion esterna.

• Në spassi omogeni (ansima a un monòid) a l'é n'ansem dotà ëd n'operassion esterna eso-assossiativa e eso-unitaria ansima a un monòid.

[modìfica] Modolòid

A l'é na strutura ch'a l'ha sia n'operassion ëd composission anterna che n'operassion ëd composission esterna.

• Në spassi ativ (an sn'ansem), o strop a operator (ant n'ansem) a l'é në strop dotà ëd n'operassion esterna ansima a n'ansem d'operator, distributiva rëspet a l'operassion dlë strop.
• Un mòdol (an sn'anel unitari) a l'é në spassi ativ dont l'operassion esterna:

- a l'é an sn'anel unitari;

- a l'é, relativaman a l'operassion dlë strop, eso-distributiva rëspet a l'adission ëd l'anel;

- a forma në spassi omogeni an sl'ansem ëd base ëd l'anel dotà mach ëd soa multiplicassion.

• Në spassi vetorial (ansima a un camp) a l'é un mòdol ansima a un camp. Visadì a l'é në strop abelian dotà ëd n'operassion esterna ansima a un camp, operassion ch'a verìfica le quatr proprietà dë dzora (distributività, eso-distributività, eso-assossiatività e eso-unitarità).
• Në spassi afin (ansima a un camp) a l'é un parastrop dotà ëd n'operassion esterna ansima a un camp comutativ:

- l'operassion anterna dël parastrop a l'é soens ciamà operassion median-a, përchè ant në spassi afin uclidéo costa operassion a l'é cola che a assòssia a doi pont ël pont ëd mes. An simetrisand costa operassion, as treuva në spassi vetorial, assossià a lë spassi afin;

- l'operassion esterna dlë spassi afin a verìfica an dzorpì dle proprietà sìmij a cole ëd l'operassion esterna ëd në spassi vetorial.

[modìfica] Àlgebra

A l'é na strutura con doe laj ëd composission anterne e n'operassion esterna.

• N'àlgebra (ansima a 'n camp) a l'é un mòdol o në spassi vetorial dotà an dzorpì ëd n'operassion ëd composission anterna bilinear.
• N'àlgebra ansima a n'anel comutativ unitari a combin-a la strutura ëd mòdol e cola d'anel.
• N'àlgebra assossiativa a l'é n'àlgebra dont la multiplicassion a l'é assossiativa.
• N'àlgebra comutativa a l'é n'àlgebra dont la multiplicassion a l'é comutativa.
• N'àlgebra ëd Lie a l'é un tipo particolar d'àlgebra, an general nen assossiativa.
• N'àlgebra ëd Clifford a l'é n'àlgebra assossiativa dotà ëd n'aplicassion linear particolar.

[modìfica] Struture algébriche ordinà

[modìfica] Retìcoj

Ansems dotà ëd doe laj anterne, che a peulo ëdcò antërpretesse tanme l'estrem superior e l'estrem anferior dle cobie rëspet a n'órdin parsial.

• Un retìcol a l'é n'ansem dotà ëd doe laj ëd composission anterne comutative, assossiative e idempotente ch'a sodisfo la proprietà ëd surbiment.
• N'àlgebra ëd Boole a l'é un retìcol limità, distributiv e complementà.

[modìfica] Struture algébriche topològiche

Le struture algébriche a peulo ëdcò avèj dle caraterìstiche topològiche adissionaj. Parèj, an bogiand-se dal general al particolar:

• Na strutura algébrica a peul esse dotà ëd na topologìa, e a dventa parèj në spassi topològich:

• Në strop topològich a l'é në strop dotà ëd na topologìa tal che sia soa operassion ëd composission anterna che l'operassion ch'a assòssia a minca element sò anvers a son continue.
• Jë spassi vetoriaj topològich a formo n'àutr cas amportant.
• Jë strop ëd Lie a na formo n'àutr.

• Pì an particolar, la strutura algébrica a peul esse dotà ëd na distansa, ch'a la fa dventé në spassi métrich.

• Jë spassi métrich afin a na son l'esempi pì clàssich.
• Jë spassi vetorial normà a son djë spassi vetoriaj dotà ëd na norma, ch'a definiss la "longheur" d'un vetor. Jë spassi normà a son djë spassi métrich, përchè a l'é sempe possìbil ëd fé la costrussion ëd na distansa a parte da na norma:

- ant në spassi vetorial, an pijand tanme distansa antra vetor la norma ëd soa diferensa,

- ant në spassi afin, dit antlora spassi afin normà, an pijand tanme distansa antra doi pont la norma dël vetor ch'a va dal prim al second.

• Në spassi ëd Banach a l'é në spassi vetorial normà complet.

• Jë spassi vetoriaj pre-hilbertian, a son djë spassi vetoriaj dotà d'un prodot ëscalar. Chèich cas amportant a l'han arsèivù un nòm:

• Në spassi vetorial euclideo a l'é në spassi vetorial ansima a ëd dimension finìa, dotà d'un prodot ëscalar dont la forma quadràtica corëspondenta a l'é définìa positiva. Cost ëspassi a l'é në spassi normà: a-i basta për esempi ëd pijé tanme norma dij vetor la rèis quadrà ëd sò quadrà scalar. Costa norma a la diso ëdcò norma uclidéa assossià al prodot ëscalar. Lë spassi afin assossià a në spassi vetorial euclideo a dventa në spassi afin euclideo cand cost a l'é dotà dla distansa, ciamà uclidéa, derivà dla norma uclidéa. Cost ëspassi a l'é col dla geometrìa clàssica d'Uclid.
• Në spassi vetorial hermitian a l'é në spassi vetorial ansima a ëd dimension finìa, dotà d'un prodot ëscalar dont la forma hermitian-a corëspondenta a l'é definìa positiva. Cost ëspassi a l'é në spassi normà: a-i basta për esempi ëd pijé tanme norma dij vetor la rèis quadrà ëd sò quadrà scalar. Costa norma a la diso ëdcò norma hermitian-a assossià al prodot ëscalar.
• Në spassi ëd Hilbert a l'é në spassi pre-prehilbertian separàbil e complet. A l'é donca në spassi ëd Banach particolar.

[modìfica] Struture algébriche e categorìe

Tuta strutura algébrica a l'ha soa pròpria nossion d'omomorfism, n'aplicassion compatìbil con soe laj ëd composission. Ant ës sens-sì, tuta strutura algébrica a definiss na categorìa.