Khíos

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Khíos Lokalt namn: Χίος
Satellittbilete av Khios
Geografi
Stad	Egearhavet
Koordinatar	38°24′N 26°01′EKoordinatar: 38°24′N 26°01′E
Øygruppe	Dei nordegeiske øyane
Areal	904 km²
Høgaste punkt	Pelineon Oros (1 297 moh)
Administrasjon
Land	Hellas
Periferi Prefektur	Nord-Egearhavet Khios
Demografi
Folketal	52 300
Folketettleik	58 /km²

Khios (gresk: Χίος), óg kalla Chios eller Hios, er ei øy i Hellas som høyrer til Dei nordegeiske øyane i Egearhavet. Ho ligg om lag 7 km frå kysten av Tyrkia.

Alternative namn på øya er mellom anna صاقيز eller Sakız (osmansk tyrkisk), Scio (genuesisk), Chio (italiensk), Khora, Chora, Castro og Kastron.

Khios by er namnet på hovudbyen og det administrativet senteret, men vert lokalt ofte kalla Khora (som tyder «byen» på gresk).

Khios er óg namnet på prefekturet øya høyrer til i periferien Nord-Egearhavet. Khios prefektur inkluderar øyane Khios, Psara, Antipsara og Oinousses.

Klosteret Nea Moni frå 1000-talet ligg på Khios og står på UNESCO si verdsarvliste.

Innhaldsliste 1 Geografi 1.1 Austkysten 1.2 Dei sørlege områda 1.3 Vestkysten 1.4 Dei nordlege områda 1.5 Dei indre områda 2 Historie 2.1 Førhistorisk tid og antikken 2.2 Romartida 2.3 Mellomalderen 2.4 Den moderne perioden 3 Fotnotar 4 Bakgrunnsstoff 5 Kjelde

[endre] Geografi

Khios er nesten halvmåneforma og er 50 km lang frå nord til sør og 29 km på det breiaste. Arealet til øya er 904 km², noko som gjer ho til den femte største greske øya. Terrenget er hovudsakleg fjellkledd og tørt med ein rygg av fjell som går langs midten av øya frå nord til sør. Den høgaste fjelltoppen heiter Pelineon Oros og er 1 297 meter høgt, medan Oros på 1 188 meter over havet er det nest høgaste. Desse ligg nord på øya. Midten av øya er delt mellom aust og vest av fleire mindre fjelltoppar kalla Provatas.

Khios har for tida litt over 50 000 innbyggjarar. Mange khiotarar har flytta til storbyar på det greske fastlandet. Øya er kjend for sine mellomalderlandsbyar, den vakre naturen og det gode klimaet. Hovudeksportvaren frå øya er mastik, men det vert óg produsert oliven, fiken og vin. Internasjonalt er øya kanskje mest kjend for dei store og dyktige skipsfartsselskapa.

[endre] Austkysten

Khios by ligg om lag midt på austkysten av Khios i lag med områda Vrondathos and Kambos. Khios by har om lag 32 400 innbyggjarar og er bygd rundt hovudhamna på øya og ei mellomalderborg, som vart bygd i periodane då venetianarane og osmanarane styrte øya. Byen vart hardt råka av eit jordskjelv i 1881.

Nord for Khios by ligg ein stor forstad kalla Vrondathos, som vert hevda å vere fødestaden til Homer.

Like sør for Khios by ligg flyplassen på øya og området Kambos, ei stor, frodig slette kjend for sine herregardar og innmurte frukthagar. Sør for Kambossletta ligg lansdbyen Thymianá (Θυμιανά). Langs kysten ligg Karfas (Καρφάς), ei stor sandstrand, som høyrer til den nærliggande landsbyen Agia Ermióni (Άγια Ερμιόνη) og som i dag er det største turistsenteret med fleire store og små hotell.

[endre] Dei sørlege områda

Dei sørlege områda av øya er kjend for Mastickokhoria (Mastikbyane), som er dei seks landsbyane Mestá (Μεστά), Pyrgí (Πυργί), Olýmpi (Ολύμποι), Kalamoti (Καλαμωτń), Vessa (βèσσα) og Elata (Ελάτα), som i lag har produsert mastikgummi sidan romartida. Mellom Khios by og Mastikhoria ligg fleire historiske landsbyar som Armolia (Αρμολια), Myrmighi (Μυρμňγκι) og Kalimassia (Καλλιμασιά). Langs austkysten finn ein fiskelandsbyane Kataraktis (Καταρρακτις) og i sør Nénita (Νένητα)

Sørkysten har lavt folketal og har berre busetnadar i bukta Komi, og den gamle landsbyen Emporio, som har vore busett sidan 1800 fvt. Her finn ein óg ei svart vulkansk strand kalla Mavra Volia, som ein meiner vart danna då Santorini eksploderte i 1600 fvt.

[endre] Vestkysten

Vestkysten mellom den djupe naturlege hamna Limenas i sør og byen Vrondathos i nord, dannar ei halvmåneforma rekkje av nesten folketomme og steinete bukter. Dei næraste landsbyane er Lithi og Sidirounta i åssida over sjøen, og lenger inne i landet ligg Elata, Vessa, Avgonyma og den forlatte landsbyen Anavatos.

[endre] Dei nordlege områda

Nord på øya finn ein to landsbyar: Volissos på vestkysten og Kardamyla i aust. Lenger nord ligg tre landsbyar som er kjend for dyrke kirsebær: Amades, Viki og Kampia.

[endre] Dei indre områda

Sentralt på øya ligg klosteret Nea Moni frå 1000-talet, som er kjend for massakren under opprøret i 1822.

[endre] Historie

[endre] Førhistorisk tid og antikken

Arkeologiske funn viser at Khios har vore busett sidan steinalderen, mellom anna i holer nord på øya. På 1100-talet fvt. var øya styrt av ein konge eller ein høvding, og dei neste fire hundreåra glei styret over i aristokrati (eller mogelegens tyranneri).

Ferekydes skreiv at øya var busett av lelegearar^[1], som skal ha hatt sitt opphav i Den minoiske sivilisasjonen på Kreta.^[2] Dei vart etter kvart driven bort av jonarar.

Khios var ein av dei opphavlege tolv statane i Det joniske forbundet. Som følgje av dette vart Khios, på slutten av 600-talet fvt., ein av dei første byane til å prege myntar, og hadde sfinksen som sitt symbol, ein tradisjon øya hadde i nesten 900 år.

På 400- og 300-talet fvt. hadde folketalet på øya vekse til over 120 000 (to til tre gongar meir enn i dag), eit estimat basert på den svære gravplassen ved Khios by.^[3]

Khios vart den største eksportøren av gresk vin og var kjend for sin gode kvalitet. Amforaer (krukker) frå Khios med det karakteristiske sfinksmerket og klaser av druer er funne i nesten alle land som grekarane handla med i antikken, så langt borte som i Gallia, Øvre Egypt og aust i Russland.^[4]

[endre] Romartida

Under den tredje makedonske krigen vart trettifem fartøy som var allierte til Roma med om lag tusen galliske soldatar og mange galliske hestar sendt av Eumenes II til bror sin Attalus. Dei forlot Elaea og var på veg mot Phanae der dei skulle gå i land og vidare mot Makedonia. Perseus sin marineleiar Antenor avskjerte derimot flåten mellom Erythrae (på vestkysten av Tyrkia) og Khios. I følgje Livy,^[5] vart dei tatt fullstendig på senga av Antenor. Eumenes sine offiserar trudde først det var vennlege romarar, men forstod så at dei stod i mot eit åtak frå Makedonia. Enkelte valde å hoppe i sjøen og svømme til Erythrae, medan andre braste inn i land på Khios og rømde mot byen. Skremd av alt bråket stengde derimot khiotarane byportane og makedonarane, som hadde gått i land nær byen, tok livet av 800 menn, medan 200 vart tatt til fange.

[endre] Mellomalderen

Etter Romarrikets fall vart Khios i fleire hundreår ein del av Austromarriket. Etter det fjerde krosstoget og plyndringa av Konstantinopel vart øya ein del av Republikken Venezia.

Under opprøret på 1200-talet vart eigarskapet over øya stadig påverka av regionale maktkampar. Øya kom tilbake til austromersk styre i 1225, men dei austromerske leiarane hadde liten påverknad og etter Nymphaeumtraktaten vart øya avstått til Genova i 1261^[6] . Etter fleire invasjonar og okkupasjonar av tyrkiske sjørøvarar vart øya gjenerobra, på befaling av den austromerske keisaren, av den genuesiske Beneto A Zacharia (1304), då admiral for Filip av Frankrike. Zacharia sette seg sjølv som herskar av øya og det kortvarige herskapet Khios. Han vart etterfulgt av nevøen sin og så sonen, men etter ein generasjon vart herskapet oppløyst då eit lokalt opprør jaga Zachariafamilien bort frå øya (1329).

Det lokale styret vart ikkje lenge. I 1346 hadde Genova oppretta eit autorisert selskap eller Maona (Maona di Chio e di Focea) for å gjenerobre og utnytte Khios og naboområdet Fokaea i Litleasia. Øya var under genuesisk kontroll fram til 1566, då ho gjekk til Det osmanske riket.

[endre] Den moderne perioden

Under det osmanske styret vart grekarane styrt av ein tyrkisk herskande klasse. Under den greske sjølvstendekrigen oppstod det eit opprør blant øybuarane i 1822. Som hemn gav sultanen ordre om å massakrere alle innbyggjarane. Massakren vart malt av Eugène Delacroix og det kjende verket heng i dag på Louvre i Paris. Den tyrkiske massakren dreiv bort eller utsletta fem sjettedelar av folkesetnaden på 120 000 og utsletta heile landsbyar. Dette skapte enormt sinne i Vest-Europa, noko ein kan sjå i verket til Delacroix, og i forfatterskapen til Lord Byron og Victor Hugo.

I 1881 vart øya råka av eit jordskjelv, estimert til 6,5 på Richterskalaen, som øydela store delar av bygningane på øya, i tillegg til å ta fleire liv.

Khios vart ein del av Hellas etter den første balkankrigen (1912) og vart offisielt annektert frå Tyrkia etter Lausannetraktaten i 1923.

[endre] Fotnotar

[endre] Bakgrunnsstoff

• Offisiell nettside
• Reiseguide for Khios
• E-Xios portal
• Informasjon om Khios
• chiosonline.gr
• travel-to-chios.com
• Atraksjonar på Khios

[endre] Kjelde

Dei nordegeiske øyane
Øyar i det sentrale Egearhavet:	Samos • Fournoi Korseon • Thymaina • Ikaria • Khios • Oinousses • Psara • Antipsara • Lesbos • Agios Efstratios • Limnos • Imbros
Øyar i Det trakiske havet:	Samothraki • Thasos