Landen van Overmaas
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Overmaas is de gezamenlijke historische benaming voor enkele gebieden die onder het het Ancien Régime tot het hertogdom Brabant behoorden, en die ten oosten van het voormalige Prinsbisdom Luik lagen, dus aan gene zijde van de Maas, op en vanaf de rechteroever bij Maastricht en Luik. De benaming 'Overmaas' ontleenden deze gebieden aan hun unie met het hertogdom Brabant, waarmee ze niet rechtstreeks verbonden waren en dat de gebieden vanuit zijn Brussels perspectief als Outre Meuse of Overmaas betitelde. Overmaas werd gevormd door de volgende drie landjes.
Overmaas mag niet verward worden met het oude Hertogdom Limburg. In sommige gevallen wordt het oude Hertogdom Limburg in één naam met de Landen van Overmaas genoemd. Dit vanwege de unie, waarmee het hertogdom en de Landen van Overmaas verenigd waren met het Hertogdom Brabant. De Landen van Overmaas kenden in de 17e en 18e eeuw echter een groot particularisme, waarbij zij evenwel zelfstandig besluiten namen in hun eigen Statenvergaderingen of in hun contacten met het Brabants regeringscentrum te Brussel.
Inhoud |
[bewerk] Ligging van Overmaas
Het historische Overmaas ligt zowel in het huidige Nederland, als in België en voor een kleiner deel ook in Duitsland (het oostelijk deel van het Land van Rode of 's-Hertogenrade dat in 1815 aan in het koninkrijk Pruisen kwam). In 1839 werd het grootste gedeelte van Overmaas toegewezen aan het Koninkrijk der Nederlanden. Het restant, een deel van het Dalhems gebied, werd bij België gevoegd en daarvan staat het Nederlandstalig gedeelte tegenwoordig bekend als de Voerstreek.
Overmaas is heden ten dage geen officiële geografische term voor de regio, maar wordt met name in oudere literatuur nog wel eens aangehaald om de historische ligging te omschrijven. De Luikenaars gebruiken de term Outre Meuse thans voor de stadsdelen op de rechteroever van de Maas.
Aantekening: Overmaas komt in Nederland wél terug als officiële benaming voor het waterschap Roer en Overmaas in de provincie Limburg, waarmee het historisch verschil tussen Noord-Limburg (Gelders) en Zuid-Limburg (Overmaas) enigszins tot uitdrukking wordt gebracht.
[bewerk] Historisch-geografische aanduiding
- Tot het Land van Valkenburg behoorden de volgende heerlijkheden: Valkenburg, Schin op Geul, Oud-Valkenburg, Strucht, Meerssen, Houthem, Klimmen, Heerlen, Hoensbroek, Nuth, Schinnen, Oirsbeek, Brunssum, Geleen, Beek, Geulle, Bunde, Ulestraten, Itteren, Borgharen en Eijsden.
- Tot het 's-Hertogenrade behoorden de heerlijkheden: 's-Hertogenrade, Kerkrade, Merkstein, Ubach, Welz, Simpelveld, Margraten, Gulpen en Vaals.
- Dalhem was, met 's-Gravenvoeren, de kern van het kleine Land van Dalhem oorspronkelijk Voeren geheten, voordat het grafelijke domicilie naar de burcht van Dalhem werd verplaatst. Het werd naar analogie met 's-Gravenvoeren ook wel 's-Gravendal(hem) genoemd. Tot het Dalhem behoorden: Dalhem, Bolbeek (Bombaye), Weerst (Warsage), Moelingen, 's-Gravenvoeren, St.-Martensvoeren, Noorbeek, Mheer, Oost, Cadier, Aubel, Richelle, Feneur, Trembleur, Neufchâteau, Housse, Cheratte, Mortier, Júlemont en Olne.
[bewerk] Huidige geografische invulling
- Het hart van het oude Overmaas ligt tegenwoordig in de Nederlandse provincie Limburg. In Nederland wordt het algemeen aangeduid onder de term Zuid-Limburg, alhoewel men in (historische) literatuur nog altijd op de term Overmaas teruggrijpt. De archieven van de Landen van Overmaas vormen in het rijksarchief te Maastricht nog altijd één van de meest omvangrijke collecties.
- Het Nederlandstalige gedeelte van historisch Overmaas in België omvat de Voerstreek, bestaande uit de dorpen Moelingen, 's-Gravenvoeren, Sint-Martens-Voeren, Sint-Pieters-Voeren, Teuven en Remersdaal. Deze dorpen werden in 1977 tot de gemeente Voeren samengevoegd. Teuven en Remersdaal behoorden oorspronkelijk echter tot het Hertogdom Limburg. Omdat de Voerstreek sinds 1963 een deel is van de Belgische provincie Limburg, is de benaming Overmaas opnieuw passend geworden, zij het in een veel beperktere betekenis.
[bewerk] Geschiedenis
[bewerk] Brabant en de Landen van Overmaas
De Landen van Overmaas ontstaan, wanneer de Landen van Dalhem, Valkenburg en heerlijkheid 's-Hertogenrade (Herzogenrath) in de loop van de dertiende eeuw door het Hertogdom Brabant worden verworven. In 1244 verwierf Hertog Hendrik I van Brabant het Graafschap Dalhem. Brabant stelt door de overwinning in de slag bij Wörringen in 1288 het bezit van het Hertogdom Limburg veilig. Dat is dan reeds in personele unie met 's-Hertogenrade verenigd. In 1347 verwerft Brabant nog het Land van Valkenburg. Vanuit Brabants perspectief krijgen ze de naam Overmaas. Deze naam wordt in politieke zin door de bestuurders van het Hertogdom Brabant toegepast, wanneer men spreekt over de hele regio. De aparte landjes blijven echter tot in de 18e eeuw hun eigen benaming handhaven. Elk van deze drie landen had een eigen statenvergadering, bestaande uit de ridderschap en vertegenwoordigers van de schepenbanken; in Dalhem kwam daar nog de abt van Godsdal (Valdieu) bij; in 's Hertogenrade de abt van Kloosterrade (Rolduc). In 1473 verenigden de Overmazers en de Limburgers hun Staten tot de Staten van Limburg en de Landen van Overmaas en zetelden aldus in de Staten-Generaal van de Nederlanden. De bestuurlijke taal was het Nederlands. Met name Dalhem onderging vanwege zijn ligging een sterke invloed vanuit het hertogdom Limburg. De overige landjes ondergingen vanaf de dertiende eeuw een sterke invloed vanuit Brabant.
[bewerk] Periode vanaf het partagetractaat
Geurdende de 16e, 17e en 18e eeuw bleek het militair belang van de Landen van Overmaas, die zeer in trek waren als winterkwartier, rekruteringsgebied en slagveld. De aanwezigheid van legereenheden heeft dan ook een stempel gedrukt (zowel positief als negatief) op de Overmaasse economie. Gedurende de Tachtigjarige Oorlog had Overmaas veel te lijden van het oorlogsgeweld tussen Spanje en de Republiek.De vrede van Münster, waarmee in 1648 de 80-jarige oorlog werd afgesloten, bracht nog geen vrede in de Landen van Overmaas, die tot het Partage tractaat van 1661 twistappel bleven tussen de Staten Generaal en de Spaanse koning. Als gevolg van het partagetractaat werden de Landen van Overmaas verdeeld in een Spaans en een Staats deel.Het Staatse deel stond bekend als Staats-Overmaze, één van de Generaliteitslanden, en kreeg te maken met bestuurlijke en religieuze hervormingen onder de Staten-Generaal. Tussen 1633 en 1685 hebben de Staten-Generaal in Staats-Overmaze in plaatsen waar maar één kerk stond, het zogenoemde simultaneum ingevoerd, zoals in Blegny. Dit unieke instituut bepaalde, dat de plaatselijke kerken zowel voor de katholieke als de protestantse eredienst werden gebruikt. Nadien vonden nog enkele grenswijzigingen plaats: Staats-Dalhem werd in 1785 afgestaan aan de Oostenrijkse Nederlanden, met uitzondering van Oost en Cadier.
[bewerk] Franse Tijd
Tijdens de volgende Franse bezetting en annexatie (1795-1814) was de streek verdeeld over de departementen van de Ourte en de Nedermaas.
[bewerk] Koninkrijk der Nederlanden en de scheiding
Na de val van Napoleon in 1814 werden op het Congres van Wenen de gemeente 's Hertogenrade en het kanton Eupen toegewezen aan Pruisen, de rest van Overmaas aan de Nederlandse provincies Limburg en Luik. De benaming Limburg klonk vreemd, voor een provincie, waarvan veruit het grootste gedeelte had toebehoord aan andere soevereinen, zoals Opper-Gelder, het Land van Loon, Gulik en de Landen van Overmaas. Ter plaatse voelde men dan ook meer voor een benaming die meer aansloot bij de historische politieke situatie. Na de afscheiding van België werd Limburg in 1839 tussen België en Nederland verdeeld. Bij de boedelscheiding in dat jaar, wordt vastgesteld, dat België als compensatie van het verlies van Overmaas (Volgens de situering van 1839 lag Overmaas enkel in Nederland!) aan Nederland, het recht krijgt om het historisch tracé van de IJzeren Rijn in Nederlands Limburg te gebruiken. Dit wordt later door het Arbitragehof in Den Haag bevestigd.
[bewerk] Taalgebruik in het voormalige Overmaasse
Het voormalige Overmaasse wordt gekenmerkt door een bonte verzameling aan dialecten. Er is geen sprake van een standaardtaal, want de dialecten zijn in het verleden onderling sterk beïnvloed door het Brabants, later Nederlands (Land van Valkenburg) of het Hoogduits (Land van 's-Hertogenrade).
- In het Maasdal van Obbicht via Maastricht tot Eijsden worden de dialecten tot het Centraal-Limburgs gerekend.
- Het aangrenzende Heuvelland van Sittard tot Slenaken behoort tot het Oost-Limburgs gebied.
- De streek rond Heerlen en het naar het zuiden gelegen Wittem en Gulpen kent Ripuarische overgangsdialecten.
- De streek rond Kerkrade en Vaals behoort tot het Ripuarisch taalgebied.
In de grootste gedeelten van Overmaas was het Brabants-Nederlands de officiële taal voor alle instanties. Dusdanig zijn oude archiefstukken dan ook in het Brabants-Nederlands opgesteld. Het Nederlands bleef eveneens de officiële taal toen Overmaas in 1661 werd verdeeld in een Spaans en Staats gedeelte. De Nederlandse overheid erkent ook nu de oorspronkelijk in Nederlands Limburg gesproken variëteiten onder de naam Limburgs als streektaal.
Een uitzondering op het Nederlands taalgebied vormde het zuiden van het Land van Dalhem, waar vanouds een Waals dialect en de Franse cultuurtaal werden gebezigd. Hier won het Frans later ook steeds verder aan invloed ten koste van het Nederlands. Zo kende Weerst (Warsage) tot 1630 een Nederlandstalige gemeentelijke administratie en ook Beerne (Berneau) en Bolbeek (Bombaye) kenden vanaf 1700 een geleidelijke verfransing. Hoewel het Nederlands er in officiële stukken de gebruikelijke taal bleef tot in 1795. In Sint-Jansrade (Saint-Jean-Sart) werd het Nederlands in 1775 als officiële taal vervangen door het Frans. De verfransing van het Land van Dalhem kende een keerpunt in de twintigste eeuw, toen er sprake was van een ware taalstrijd tussen het Nederlands en het Frans in de zogenaamde Voerstreek rond 's-Gravenvoeren, Sint-Pietersvoeren en Sint-Martensvoeren. Bij het vastleggen van de taalgrens en de taalgebieden in 1962 is de Voerstreek uiteindelijk ingedeeld bij het Nederlandse taalgebied met inbegrip van de oude Limburgse dorpen Teuven en Remersdaal.
[bewerk] Zie ook
- Limburg (Nederland)
- Staats-Limburg
- Hertogdom Limburg
- Platdiets
- Voerstreek (geografie en geschiedenis)
