Johan de Witt

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Voor het marineschip: zie Hr. Ms. Johan de Witt

Standbeeld van Johan de Witt in Den Haag, gemaakt door Frederik Engel Jeltsema in 1916. De rechterhand van het beeld wijst naar de plek waar De Witt werd vermoord.

Johan de Witt (Dordrecht, 24 september 1625? – Den Haag, 20 augustus 1672) was raadspensionaris van Holland, en daarmee de belangrijkste Nederlandse staatsman van zijn tijd.

Als gevolg van de Hollandse oorlog waren volksoproeren uitgebroken en de gebroeders De Witt (Johan en Cornelis, zoons van Jacob de Witt) werden in het Rampjaar (1672) door een woedende menigte gelyncht in Den Haag. Het lijdt geen twijfel dat deze menigte werd "opgezweept door orangistische partijgangers uit de naaste omgeving van Willem III."^[1]

[bewerk] Privéleven

Johan de Witt was de zoon van de Dordtse houthandelaar Jacob de Witt en Anna van den Corput. Hij volgde zijn opleiding aan de Latijnse school in Dordrecht die later naar hem vernoemd is. Hij studeerde vanaf 1641 rechten aan de Universiteit van Leiden. In 1645 reisde hij samen met zijn broer Cornelis door Italië, Frankrijk, Zwitserland en Engeland. Daarna vestigde Johan zich in Den Haag als advocaat. Nadat hij bij de dochter van Nicolaes Tulp een blauwtje had gelopen, trouwde Johan de Witt in 1655 met Wendela, de dochter van Jan Bicker. De bruiloft werd in het huis van zijn schoonvader op het Bickerseiland gehouden.

[bewerk] De Witt en Cornelis de Graeff

Vanaf 1653 was De Witt raadspensionaris van Holland, aangezien Dordrecht als oudste stad in het graafschap Holland de meeste rechten had om een kandidaat te leveren. Deze benoeming kon alleen geschieden met de nadrukkelijke instemming van Amsterdam, dat toen onder leiding stond van burgemeester Cornelis de Graeff, de meest succesvolle Amsterdamse burgemeester uit de Gouden Eeuw, van wie De Witt een aangetrouwde neef was. De voorbeeldige samenwerking tussen de twee politici was een grote factor in het succes van De Witts politiek en de herleving van de economie na de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog. De Witt erkende volledig de macht van zijn oom, en streefde naar vermogen om aan de Amsterdamse wensen tegemoet te komen. Dat sloot overigens geschillen tussen de twee niet uit, waarbij De Witt kon accepteren dat De Graeff en Amsterdam bijvoorbeeld eigenmachtig admiraal Michiel de Ruyter op de Engelsen afstuurden.

[bewerk] Verdere successen

Onder De Witts leiding werd in 1654 vrede met Engeland gesloten waarbij De Witt een geheime Akte van Seclusie liet opnemen die het De Republiek verbood de zoon van stadhouder prins Willem II automatisch als stadhouder aan te stellen. Nederland ging in het Eerste Stadhouderloos Tijdperk een welvarende periode tegemoet, maar niet zonder machtsvertoon en oorlogen. Jaarlijks werd een kleine expeditie uitgezonden tegen de Algerijnse zeerovers.

De Witt stelde de staatsfinanciën op orde en creëerde een sterke vloot. Toen in 1665 opnieuw oorlog uitbrak met de Engelsen, werd in deze Tweede Engels-Nederlandse Oorlog dan ook de overwinning behaald. De Witt was betrokken bij de totstandkoming van de Vrede van Breda in 1667.

De lijken van de gebroeders De Witt, opgehangen op het Groene Zoodje aan de Vijverberg te Den Haag, 1672.

[bewerk] 20 augustus 1672

Om de Engelse handelsrivaal te weerstaan, was het Staatse leger echter sterk verwaarloosd. De Witt probeerde door een pro-Franse politiek te voeren de veiligheid van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden te waarborgen, maar wilde niet meegaan met het plan van Lodewijk XIV om de Spaanse Nederlanden te verdelen. Hierop volgde in 1672 (Ook bekend als het Rampjaar) tijdens de Hollandse Oorlog de Franse invasie van de Republiek. Twee weken nadat zijn broer Cornelis op valse beschuldiging van verraad werd gearresteerd trok De Witt zich terug als politiek leider. Op 21 juni overleefde hij al een eerste moordaanslag: hij werd neergestoken maar herstelde. Toen Johan zijn broer op 20 augustus bezocht, in de val gelokt door een vervalste brief, werden beide broers door het gepeupel vermoord; in feite ging het bij deze "spontane" aanval om een zorgvuldig geplande moordaanslag door de kliek rond de Orangist Johan Kievit met medewerking van Willem III, prins van Oranje-Nassau. Aanvankelijk beschermde de cavalerie de gevangenis, maar ze kreeg van hoger hand het bevel te vertrekken onder het valse voorwendsel van een bericht over plunderende boeren. Daarna drong een groep volk de gevangenis binnen en sleurde de broers naar buiten. De Witt kreeg een nekschot; zijn lijk werd ontkleed, ondersteboven opgehangen, ontmand en ten dele opgegeten. Zijn hart werd door Dirck Verhoeff eruit gesneden en samen met het hart van zijn broer is dat nog jaren tentoongesteld. De duim en tong van de gebroeders de Witt zijn nu te vinden in het Haags Historisch Museum. Het verloop van het proces tegen Cornelis de Witt is nagespeeld en verfilmd, deze film is te zien in Rijksmuseum de Gevangenpoort in Den Haag. Het standbeeld van Johan de Witt op de Plaats in Den Haag verwijst met zijn vinger naar de plek waar hij en zijn broer gelyncht zijn; het Groene Zoodje (de vaste standplaats van het schavot). Hoewel er meer aanwijzigen zijn voor een meer directe betrokkenheid van de Prins van Oranje bij deze moord op de gebroeders de Witt, werden deze van officiële zijde nooit afdoende onderzocht. Wel kan worden vastgesteld dat de prins ervoor zorg droeg dat de moordenaars niet werden vervolgd. Integendeel, zij werden beloond met jaargelden en ambten.

[bewerk] Wiskundige

Johan de Witt was naast staatsman ook een begenadigd wiskundige. In 1659 schreef hij "Elementa Curvarum Linearum" (Grondbeginselen van de Kromme Lijnen') als bijlage bij een vertaling van René Descartes' "La Géométrie".

In 1671 verscheen van hem "Waardije van Lyf-renten naer Proportie van Los-renten". Dat werk hield ook verband met zijn staatmanschap. Al sinds de middeleeuwen was een lijfrente een manier om voor een bepaald persoon een geregeld inkomen te 'kopen', bijvoorbeeld van de overheid. Ook bestonden er losrenten die meer leken op een staatslening. De Witt liet zien - door kansrekening toe te passen - dat bij een gelijk bedrag een losrente van 4% gemiddeld evenveel opleverde als een lijfrente van 6% (1 in 17). De Staten betaalden echter meer dan 7% (1 in 14). Het werkje over lijfrenten wordt tegenwoordig gezien als de start van de verzekeringswiskunde.

De plotselinge vermindering in wat gezien werd als een 'weduwenvoorziening', droeg ongetwijfeld bij aan de "slechte pers" die de broeders de Witt al hadden. Het is in ieder geval opmerkelijk dat in 1673, na de gewelddadige dood van de broeders, er nieuwe lijfrenten werden uitgeschreven tegen het oude tarief van 1 in 14.

[bewerk] Tekortkomingen

De Witt is door historici zoals Hajo Brugmans en Jan en Annie Romein verweten dat hij geen oog had voor wat er onder het volk leefde, met name de sterke hang naar de Oranjes. In hun analyse is dit dan ook de reden voor zijn ondergang geworden, die al jaren eerder een aanvang nam met de aanstelling van een calvinistische pro-orangistische burgemeester in Amsterdam.

[bewerk] Biografieën

• De Ware Vrijheid, De levens van Johan en Cornelis de Witt (door Luc Panhuysen, Atlas, 2005)
• Johan de Witt, door N. Japikse. Amsterdam 1928.
• John de Witt, Statesman of the "True Freedom", door Herbert H. Rowen. Cambridge, 1986.

[bewerk] Externe links

• Johan de Witt Gymnasium te Dordrecht
• De Witt bij kennislink
• Vereniging Vrienden van De Witt
• Johan Rudolf Thorbecke over Johan de Witt
• Jan Romein en Annie Romein-Verschoor - Erflaters van onze beschaving
• Busken Huet - Het land van Rembrand