Equivalent (taalkunde)
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Een equivalent is in de taalkunde een woord in een bepaalde taal, dat naar precies hetzelfde concept in een andere taal verwijst. In de vertaalkunde wordt vaak gezegd dat zulke woorden "elkaars equivalent" zijn. De term wordt ook gebruikt voor woordgroepen, gehele zinnen of uitdrukkingen.
Inhoud |
[bewerk] Equivalentie en identiteit
Bij het vertalen van een tekst verschilt equivalentie van identiteit. Identiteit betekent dat de tekst weliswaar in de andere taal, maar verder ongewijzigd wordt overgenomen. Equivalentie daarentegen beoogt geen letterlijke overname, maar wil hetzelfde effect bij de lezer bereiken als de tekst in de brontaal.
- Zo komt in de Engelse Bijbelvertaling van 1611 (de Authorized Version) de uitdrukking bowels of mercy voor (Col. 3:12). Dit is een identieke, letterlijke vertaling uit het Hebreeuws ("ingewanden der genade"), die zonder uitleg niet begrijpelijk is.
Bij nieuwe Bijbelvertalingen, hetzij in het Engels of Nederlands, hetzij in geheel andere talen, wordt dan ook voor duidelijker, equivalente vertalingen gekozen. De New English Bible (1961) gebruikt compassion, de NBG-vertaling (1951) handhaaft nog wel een betekeniscomponent van bowels, maar op veel begrijpelijker wijze: innerlijke ontferming. In beide gevallen is de vertaling equivalent maar niet identiek.
[bewerk] Equivalentieverstoring door connotatie of register
[bewerk] Connotatie
Doordat equivalentie zich tot concepten bepaalt, is het een betekenisaspect. De woordvorm is niet relevant; het gaat erom dat beide equivalente woorden dezelfde betekenis hebben. Dit is doorgaans het gemakkelijkst na te gaan bij zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden, die veelal verwijzen naar een nauw te omschrijven concept.
- Dat het Engelse horse equivalent is aan het Nederlandse paard, is doorgaans niet voor tegenspraak vatbaar.
Dit wil niet zeggen dat alleen de letterlijke betekenis doorslaggevend is. Behalve dat een woord naar een zaak verwijst (de denotatie), geeft dat woord ook vaak een connotatie weer: een houding van de spreker ten opzichte van de zaak.
- Het Engelse horse is niet equivalent aan het Nederlandse ros of knol; het eerste woord heeft een positiever connotatie, die van het tweede woord is juist negatiever. Er is geen connotatieve equivalentie met horse.
[bewerk] Register
Talen kennen een aantal registervarianten. Zo bestaat er vaktaal, er is bargoens, maar ook spreek- en schrijftaal.
- Het Engelse bicycle is nu eens equivalent aan het Nederlandse fiets, dan weer aan rijwiel.
Een vertaler moet zich ervan bewust zijn in welk register (in dit voorbeeld: spreektaal of schrijftaal) een tekst gesteld is. Mengt hij registers dooreen, dan pleegt hij ongewild stijlbreuk. Een moeder kan niet tegen haar kind zeggen: "Ga je vandaag met het rijwiel naar school? De auto is naar de garage."
[bewerk] Deelequivalentie door werkelijkheidsindeling
Iedere taal gebruikt woorden om naar de werkelijkheid te verwijzen, en ieder woord verwijst naar een aspect van die werkelijkheid. Daarmee wordt de werkelijkheid "opgedeeld" in concepten, maar niet alle talen hanteren dezelfde werkelijkheidsindeling. De verschillen lopen doorgaans verder uiteen naarmate de cultuurverschillen groter zijn. De volgende voorbeelden dienen slechts ter illustratie.
[bewerk] Andere culturen
- Kleurnamen zijn een bekend voorbeeld van verschillende werkelijkheidsindelingen. Simpel gezegd doorlopen de kleuren in de werkelijkheid een elektromagnetisch frequentiespectrum, dat continu is. Iedere taal hakt dat continuüm in stukjes, maar op verschillende manieren.
- Ons bruin heeft in het Indonesisch ten minste twee deelequivalenten, het algemene coklat, maar voor een bruingebrande huid hitam. Omgekeerd is dat laatste woord meestal equivalent aan ons zwart.
- Tijdsindelingen vertonen soms overlappingen of verschillen.
- Zo kent het Indonesisch vier dagdelen, het Nederlands ook. Maar de begin- en eindpunten daarvan verschillen: in het Indonesisch gaat een dagdeel op een ander tijdstip over in een ander dagdeel dan in het Nederlands. Op bepaalde tijden van de dag is de equivalentie tussen twee woorden geheel duidelijk, maar vooral bij begin en einde van een dagdeel kan verwarring ontstaan.
- Onze cultuur kent een week van zeven dagen; in andere culturen is dat niet altijd het geval.
- Ook voedselbenamingen kunnen deelequivalentie vertonen.
- Het Nederlandse rijst kent meer dan vier Indonesische deelequivalenten.
- Familierelaties worden in verschillende culturen anders ingedeeld, bijvoorbeeld naar geslacht of juist naar leeftijd.
- Zo heeft het Indonesisch het woord kakak voor "ouder kind van dezelfde vader en moeder", maar adik voor "jonger kind van dezelfde vader en moeder.
- In het Nederlands daarentegen kennen wij broer respectievelijk zus: "mannelijk" resp. "vrouwelijk kind van dezelfde vader en moeder".
[bewerk] Vergelijkbare culturen
Maar ook zeer verwante culturen vertonen deelequivalentie, zoals ieder woordenboek aantoont. Kleurnamen als bruin of rood hebben in het Engels verschillende deelequivalenten.
[bewerk] Andere woordsoorten
De werkelijkheidsindeling speelt ook een rol bij andere woordsoorten dan bijvoeglijke of zelfstandige naamwoorden.
- Het gemeenzame Nederlandse jij is maar ten dele equivalent aan Duits du; vaak moet Sie worden gebruikt. Ook valt jij niet zomaar door het Franse tu te vervangen. Het verschil berust hier op afstand of beleefdheid.
- Het verschil kan bijvoorbeeld ook berusten op groepsindeling. Zo is wij in het Indonesisch soms kami ("de spreker en nog anderen, maar exclusief de aangesprokene"), soms ook kita ("de spreker inclusief de aangesprokene, wellicht ook nog met anderen"). De eerste persoon meervoud is in beide talen verschillend ingedeeld.
- Sommige talen maken in het werkwoord gebruik van dualisvormen, om aan te geven dat het om twee entiteiten gaat. Andere talen doen dat niet, en zo ontstaat gedeeltelijke equivalentie: weliswaar is in beide gevallen sprake van meervoud, maar dat meervoud is verschillend ingedeeld.
[bewerk] Equivalentloos lexicon
Van bepaalde woorden, zoals het Nederlandse gezellig, wordt wel beweerd dat ze onvertaalbaar zijn. Vaak is die bewering twijfelachtig, maar er zijn twee gevallen waarin een bepaald begrip in een zekere taal inderdaad geen equivalent heeft.
[bewerk] Onbekendheid
Een bepaald begrip kan in een taal onbekend zijn, doordat de aangeduide zaak in het taalgebied niet voorkomt.
- Te denken valt aan technologische begrippen: het ligt voor de hand dat niet alle talen van de wereld een equivalent voor het woord computer hebben.
- Ook levensbeschouwelijke begrippen bestaan vaak in bepaalde taalgebieden niet. Een aantal woorden of betekenissen is in het Nederlands onder invloed van de kerstening ingevoerd: klooster, vagevuur. Tot op heden worden Bijbelvertalers geconfronteerd met de onvertaalbaarheid van begrippen in minder bekende talen.
- Een cultuur, dus ook een taal, heeft haar eigen voedingsgewoonten. De namen van sommige gerechten en eetwaren hebben daardoor niet altijd equivalenten in andere talen; notoire Nederlandse probleemwoorden zijn gevulde koek en boerenkool.
[bewerk] Taalleemte
Soms is het min of meer toevallig dat een equivalent ontbreekt.
- Hoewel in Engeland de katten dezelfde gewoonten hebben als bij ons, heeft het Engels geen equivalent voor ons kopjes geven.
[bewerk] Structuurelementen
De grammaticale regels van talen verschillen, en soms zijn die verschillen bijzonder groot.
- Zo kennen het Latijn en het Indonesisch geen lidwoorden; het Nederlands uiteraard wel.
- Het Indonesisch heeft geen meervoudsuitgang.
Dit verschijnsel moet worden onderscheiden van equivalentloosheid.
- Het Indonesische buku kan betekenen: "een boek, "het boek", "boeken" of "de boeken". Weliswaar heeft het Indonesisch niet een woord dat met ons een overeenkomt, of een uitgang zoals ons -en, maar de begrippen "onbepaald" of "meervoudig" kunnen desgewenst op andere wijze worden uitgedrukt, bijvoorbeeld door omschrijving.
[bewerk] Eenheden van hogere orde
Soms kan een woordgroep of uitdrukking niet worden vertaald door woord-voor-woordequivalentie; alleen de uitdrukking als geheel heeft een equivalent:
- Make hay while the sun shines. — "Je moet het ijzer smeden als het heet is."
- ... chateaux en Espagne... — "luchtkastelen".
In deze gevallen houdt een woord-voor-woordvertaling in hetzij dat de vertaler een fout heeft gemaakt (onbekendheid met de uitdrukking of zelfs incompetentie), hetzij dat er een olijk effect beoogd is. Opnieuw is identiteit hier minder belangrijk dan equivalentie.
| Bronnen, noten en/of referenties: |
|
 |
Zoek equivalent op in het WikiWoordenboek. |
