Achilles

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Thetis geeft aan haar zoon Achilles zijn nieuwe door Hephaistos gesmede wapenen (detail op een Attische zwartfigurige hydria, ca. 575-550 v.Chr., Louvre).

Achilles (Latijn) of Achilleus (Oudgrieks: Ἀχιλλεύς / Akhilleús^[1]) is een figuur uit de Griekse mythologie. Hij was de zoon van Peleus, de koning van de Myrmidonen in Thessalië, en de Nereïde Thetis, de dochter van Nereus, de kleinzoon van Aiakos (Aeacus) en derhalve uit het geslacht van Zeus ontsproten. Hij wordt vaak "Peleide" of "Aiakide" genoemd, epitheta die herinneren aan de afkomst van de snelvoetige Achilles.

[bewerk] Leven

Hij was de dapperste, schoonste en verhevenste van alle Griekse heroën¹, die naar Troje trokken, en de grootste figuur in de Ilias van Homerus, die in dit heldendicht zijn daden heeft bezongen, zonder evenwel iets van zijn leven vóór de tocht te verhalen. Dit leven was volgens latere schrijvers zeer rijk in wonderbaarlijke gebeurtenissen. Centraal in de mythe van Achilles staat zijn verhouding met Patroklos, in verschillende bronnen omschreven als diepe vriendschap of liefde.

[bewerk] Geboorte en jeugd

Peleus vertrouwt Achilles toe aan Cheiron (lekythos met witte achtergrond, ca. 500 v.Chr., Nationaal Archeologisch Museum van Athene).

Zoals gezegd was Achilles de zoon van Peleus en de zeenimf Thetis, wiens huwelijk een goddelijke voorgeschiedenis had. Zeus en Poseidon hadden namelijk ook naar de hand van Thetis gedongen tot Prometheus, de voedsel-brenger, Zeus op de hoogte bracht van een voorspelling dat Thetis een zoon ter wereld zou brengen die zijn vader zou overtreffen. Om deze reden trokken de twee goden zich terug als vrijers en lieten haar met Peleus trouwen². Zoals de meeste mythen bestaat er ook een alternatieve versie van dit verhaal: in de Argonautica (IV 760) zinspeelt Hera op de kuise afwijzing van Zeus' avances door Thetis, en dat ze dus loyaal was geweest aan Hera's huwelijksband.

Volgens Statius in zijn Achilleïs - onze enige bron voor deze versie - dompelde zijn moeder hem dadelijk na zijn geboorte in de wateren van de Styx (rivier in Hades, de onderwereld), om hem onkwetsbaar te maken, hetwelk haar ook gelukte, behalve aan de hiel, waaraan zij hem bij het indompelen had vastgehouden (vandaar ook achilleshiel). De Styx verleende namelijk aan eenieder die erin baadde onkwetsbaarheid. Volgens een oudere mythe smeerde Thetis hem in met ambrozijn en hield hem toen boven een magisch vuur om het sterfelijke deel weg te branden³. Toen ze hierbij werd onderbroken door haar echtgenoot, liet ze in haar woede echtgenoot en kind achter⁴.

Desalniettemin maakt geen enkel van de bronnen voor Statius gewaag van deze onkwetsbaarheid. Homerus verhaalt in zijn Ilias zelfs hoe Achilles werd verwond: de Paeonische heros Asteropaeus, zoon van Pelegon, daagde Achilles uit bij de Scamanderrivier. Hij wierp tegelijkertijd twee speren, waarvan een de elleboog van Achilles schampte, "een spoor van bloed trekkend"⁵.

Ook in de fragmentarische gedichten van de Epische Cyclus waar wij een beschrijving van zijn dood aantreffen, zoals de Cypria (onbekend auteur), de Æthiopis door Arctinus van Milete, de Ilias Mikrà door Lesche van Mytilene, Iliou pèrsis door Arctinus van Milete, is er geen enkele verwijzing te vinden naar zijn onkwetsbaarheid of zijn beroemde (Achilles)hiel. In de latere vaasschilderingen die de dood van Achilles voorstellen, belandt de pijl (of in vele gevallen pijlen) in zijn lijf.

Zijn vader gaf hem tot leermeester Phoinix, de zoon van Amyntor, die hem worstelen, lopen, rijden en het citerspel leerde. Hij kreeg ook Xanthus en Balius, die aan zijn vader als huwelijksgeschenken waren gegeven, als paarden. Bovendien kreeg hij van Cheiron, de Centaur, onderwijs in de heelkunde op de Pilionberg⁶.

Achilles bij Lycomedes (bas-reliëf van een Atheense sarcofaag, ca. 240, Louvre).

Hij legde zich in zijn jeugd op de muziek en dichtkunst toe, maar de Muze Kalliope verscheen aan de knaap in de droom, en zei hem, dat zij hem van haar geschenken slechts zoveel wilde geven, als hij nodig had om toekomstige droefheid te verzachten, of om een gastmaal op te luisteren. De Moira (Parcen), Pallas Athena en zij hadden daarentegen besloten, dat hij een krijgsman zou worden. Daarom moest hij zich in de wapenhandel oefenen. Zij zouden hem een zanger verwekken, die waardig was aan hemzelf. Reeds bij zijn geboorte was hem een kort leven voorspeld. Om hem aan dit noodlot te onttrekken, liet zijn liefhebbende moeder geen middel onbeproefd. De ziener Calchas verkondigde echter, toen de knaap negen jaren oud was, dat de stad Troje zonder hem niet zou kunnen genomen worden. Zijn moeder Thetis verborg hem daarop, als meisje verkleed, bij de dochters van de koning Lycomedes op het eiland Skyros, alwaar hij door zijn verbintenis met diens dochter Deidameia een zoon, Pyrrhos kreeg, die naderhand Neoptolemos ("nieuw in de strijd") werd genoemd. De ziener Calchas maakte ondertussen aan de Griekse vorsten zijn verblijfplaats bekend, waarop de listige Odysseus (Ulysses) zich naar het hof van Lycomedes begaf en Achilles door een list onder de meisjes ontdekte. Hij legde namelijk bij de geschenken, die hij aan deze aanbood, ook een zwaard, en liet de krijgstrompet blazen; de jongeling greep terstond naar de wapenen en verried zich daardoor.

[bewerk] Oorlog tegen Troje

Op deze wijze ontdekt en genoodzaakt om aan de tocht deel te nemen, vertrok hij met vijftig schepen, vergezeld door zijn leermeester Phoinix en zijn vriend Patroclus naar Troje. Achilles had te kiezen tussen een lang en vreedzaam, maar roemloos leven en een vroegtijdige, maar beroemde dood. Tot grote droefheid van zijn moeder koos hij dit laatste. Gedurende de eerste jaren van de Trojaanse Oorlog verwoestte hij twaalf steden op de kust en elf midden in het Trojaanse gebied, en zolang hij in de gelederen van de Grieken streed, behielden zij steeds de overhand op de Trojanen. In alle gevaren stond hij onder de bijzondere bescherming van Pallas Athena en van Hera.

Toen de Grieken uitvoeren voor de oorlog tegen Troje, stopten zij toevallig in Mysië, waar koning Telephos regeerde. In de strijd die toen uitbrak bracht Achilles Telephos een wond toe die niet wou genezen. Telephos won de raad in van een orakel, dat verklaarde dat "hij die verwondde, zal genezen".

Volgens andere verhalen in Euripides' verloren gegane toneelstuk over Telephos, ging hij verkleed als bedelaar naar Aulis en vroeg daar aan Achilles om zijn wond te genezen. Achilles weigerde en beweerde geen medische kennis te hebben. Daarop hield Telephos Orestes gegijzeld, voor wiens vrijlating hij van Achilles eiste dat hij zijn wond hielp genezen. Odysseus redeneerde daarop dat de speer was die de wond had toegediend en dat daarom de speer ze ook moest kunnen genezen. Stukken van de speer werden afgeschraapt op de wond en Telephus genas.

Volgens Plutarchus en de Byzantijnse geleerde Ioannes Tzetzes bevocht en doodde Achilles, zodra de Griekse schepen in Troje aankwamen, Cycnus van Colonae, een zoon van Poseidon, die buiten zijn hoofd onkwetsbaar was⁷.

Achilles doodt Troilus (witfigurige kylix getekend door Euphronius, nu in Perugia).

Volgens Dares Phrygius' De excidio Troiae historia⁸ ("Verslag van de verwoesting van Troje"), de Latijnse samenvatting die het verhaal van Achilles doorgaf aan middeleeuws Europa, zag Achilles Troilus, de jongste zoon van Priamos en Hekabe (waarvan sommigen zeggen dat Apollon zijn vader was), terwijl hij zijn paarden buiten de muren van Troje liet drinken aan de Leeuwenfontein, en verliefd werd op zijn schoonheid (wiens "bevalligheid van vorm" door Ibycus werd beschreven als "goud driemaal verfijnd"). De jongeman wees zijn avances af en zocht zijn toevlucht in de tempel van Apollon. Achilles achtervolgde hem in het toevluchtsoord en onthoofdde hem op het altaar van de god zelf⁹. Op dat moment zou Troilus een jaar jonger zijn geweest dan twintig jaar, die volgens de legende de leeftijd was die Troilus moest bereiken opdat Troje onoverwinnelijk zou worden¹⁰.

[bewerk] De Briseïs-affaire

In Lyrnessos, een van de door hem veroverde steden maakte hij Briseis, de dochter van Brises, buit. Later werd deze hem door Agamemnon, de opperbevelhebber van de Grieken ontroofd. Dit kwam omdat hij zelf de schone Chryseis, de dochter van Chryses, een priester van Apollon, als bijslaap had genomen. Nadat hij haar vader, die hem had gesmeekt om haar tegen een enorm losgeld weer vrij te laten, had geweigerd haar terug te geven, brak er door toedoen van Apollon pest uit in het Griekse kamp. Daarom werd Agamemnon door de ziener Kalchas - die hierin gesteund werd door Achilles - aangeraden om haar terug te geven aan haar vader en grote offers te brengen ter ere van Apollon, om de pest weer af te wenden. Daarop eiste hij Briseïs op, om Achilles te straffen voor zijn steun aan Kalchas.

Achilles geraakte hierdoor in heftige strijd met Agamemnon en het is deze twist, waarmee de Ilias van Homeros aanvangt¹¹. Door de tussenkomst van de godin Pallas Athena ziet Achilles ervan af Agamemnon te doden, maar zweert wel niet meer aan de gevechten deel te nemen. Hij vraagt hulp aan zijn moeder om de Olympische goden aan te sporen partij te kiezen voor de Trojanen, zodat Agamemnon zich pijnlijk bewust zou worden van zijn vergissing.

Achilles verzorgt Patroclus (Etruskische roodfigurige kylix van de Sosias-schilder, ca. 500 v.Chr., Staatliche Museen te Berlijn).

Vanaf dan nam Achilles dus geen deel meer aan de strijd. Zelfs toen de Grieken in de grootste nood verkeerden, weigerde hij alle hulp. Herhaaldelijk werden deze dan ook verslagen en groot waren de verliezen die de dappere Hector hun toebracht. Algemeen werd het erkend, dat, als Achilles zijn bijstand nog verder bleef weigeren, een smadelijke terugtocht het enige middel tot redding zou zijn. Agamemnon liet daarom aan Achilles de schitterendste aanbiedingen doen, doch de held weigerde om zich aan zijn werkloosheid te laten ontrukken. Eindelijk, toen de Trojanen zelfs begonnen de schepen van de Grieken in brand te steken, gaf hij op diens dringende beden aan zijn geliefde vriend, speelmakker en wapenbroeder Patroclus toestemming, om in zijn plaats en in zijn wapenrusting met de Myrmidonen de vijand tegemoet te trekken. Maar hoe dapper Patroclus ook streed, hij viel door de hand van Hector, die zich van de wapenrusting van Achilles als rechtmatige buit meester maakte. Toen Achilles deze treurmars hoorde, barstte hij in tranen uit over dit smartelijk verlies en sneed hij zich volgens traditie enkele haarlokken af.

[bewerk] Achilles hervat de strijd

Achilles sleept het lijk van Hector achter zijn strijdwagen aan (benen kam gevonden te Oria, tweede helft 1e eeuw v.Chr., nationaal archeologisch museum van Tarente).

Maar weldra maakte deze diepe smart plaats voor de hevigste woede en besloot hij het lijk van zijn vriend te redden en hem op Hector te wreken. Zijn langdurige wrok verdween. Hij verzoende zich met Agamemnon, en zijn moeder Thetis zelf gaf hem nieuwe, door Hephaistos kunstig gesmede wapenen, waaronder vooral het schild een meesterstuk van kunst was. Daar hij een gelofte had gedaan, om geen spijs tot zich te zullen nemen, vóór hij zijn vriend had gewroken, werd hij door Pallas met nectar en ambrozijn gesterkt. In de daarop volgende strijd deed hij vele Trojanen, waaronder Lycaon, een zoon van Priamos, sneuvelen. De stroomgod Xanthos geraakte door zijn moorden in zulk een woede, dat hij hem in zijn wateren, die buiten hun oevers traden, wilde verzwelgen, maar Poseidon, Athena en Hephaistos stonden hem bij. Allen vluchtten voor hem, behalve Hector, die alleen aan de Skaiïsche poort stand hield, doch na een heftige en verwoede strijd werd ook hij gedood door de Griekse held, en nu sleepte Achilles het lijk, achter zijn strijdwagen gebonden, rondom de stadsmuren, maar leverde het kort daarna aan Priamos, die smeekte zijn zoon te mogen begraven, uit.

[bewerk] Dood

Ajax draagt het lichaam van Achilles uit de strijd weg, beschermd door Hermes (links) en Athena (rechts) (zwartfigurige amfora met Attische hals van de Antimenes-schilder, ca. 520-510 v.Chr., Louvre).

Doch ook Achilles zelf vond bij de belegering de dood door een pijl, die Paris, wiens hand door Apollo werd bestuurd, op hem afschoot. Deze trof hem in zijn kwetsbare hiel. Latere dichters verhalen, dat Paris hem verraderlijk zou hebben getroffen, toen hij ongewapend in een tempel van Apollon was gekomen, om zich met de schone Polyxena, een van de talrijke dochters van koning Priamos in het huwelijk te verbinden. Om zijn lijk ontstond een hevige strijd tussen de Grieken en Trojanen. Eindelijk gelukte het de dapperen Ajax uit Salamis het lijk van zijn vriend Achilles aan de handen van de vijanden te ontrukken en op zijn schouders uit de strijd weg te dragen. Hij zou met Odysseus strijden om Achilles' wapenen. Toen zijn lijk zou worden verbrand, ontrukte zijn moeder Thetis haar zoon aan de vlammen en voerde hem naar het eiland Leuce Eiland (nu Slangeneiland geheten), aan de monding van de Ister (Donau) gelegen. Daar leidde hij als heros (halfgod) een heerlijk, zalig leven.

[bewerk] Verering

Achilles werd vooral door de schippers vereerd, aan wie hij een gunstige vaart pleegde te verschaffen. Later strekte zich die verering over een groot deel van het oude Griekenland uit. De droefheid over zijn dood was algemeen. Muzen en Nimfen beweenden de lieveling van de goden, en toen door de Grieken (Achaeërs) op de zeekust nabij het voorgebergte Sigeion een vanaf zee zichtbare grafheuvel werd opgericht voor hem en voor zijn vrienden Patroklos en Antilochos, de zoon van Nestor, werden er luisterrijke lijkspelen gevierd¹². Er is een cultus geattesteerd vanaf de 5e eeuw v.Chr.¹³ en een stad, Achilleion genaamd, werd op deze plaats gesticht¹⁴. De Thessaliërs hielden er een jaarlijkse bedevaart naar toe¹⁵, en onze bronnen vermelden dat het Perzische leger er Achilles kwam vereren tijdens de Medische Oorlogen¹⁶, hierin gevolgd door Alexander de Grote¹⁷ en Caracalla¹⁸.

De cultus van Achilles was niet beperkt tot zijn tombe: hij werd tevens vereerd in Erythrai (Klein-Azië), Sparta en Elis (Peloponnesos) alsook op Astypalaia, een Cycladisch eiland¹⁹. Er was een archaïsche cultus van Achilles op Leuce Eiland, het Witte Eiland, in de Zwarte Zee, met een tempel en een orakel dat tot in de Romeinse periode bleef voortbestaan²⁰.

[bewerk] Zie ook

• paradox van Achilles en de schildpad
• Thersites
• Xanthus en Balius

[bewerk] Voetnoten

[bewerk] Antieke bronnen

• Aischylos, Prometheus Geboeid 755-768.
• Apollodorus van Athene, Bibliotheka III 13.5-8, Epitomê III 14-16.
• Apollonios van Rhodos, Argonautica I; IV 783-879.
• Arctinos van Milete, Æthiopis, Iliou pèrsis.
• Argonautica Orphica V 387 e.v.
• Callimachus, Hymne aan Apollon V 20.
• Dares Phrygius, De excidio Troiae historia.
• Euripides, Iphigeneia in Aulis.
• Hesiodos, Theogonia V 1007, Gynaikōn katalogos fr. 204.87-89 MW.
• Homeros, Ilias (passim), Odysseia XI 467-540; XXIV 16 e.v.
• Ovidius, Heroïdes III, Metamorphosen XI 217-265; XII 70; XII 580–XIII 398; XIV 39.
• Ioannes Tzetzes, ad Lycophron.
• Lesche van Mytilene, Ilias Mikrà.
• Pausanias, Reisbeschrijving van GriekenlandIII 19.
• Pindarus, Olympische oden IX, Nemeïsche oden V 34-37, Isthmische oden VIII 26-47.
• Plato, Symposium.
• Poeticon astronomicon II 15.
• Quintus van Smyrna, Posthomerica (passim).
• Nosti (De Teruggekeerden).
• Statius, Achilleïs (passim).
• Stasinus (?), Cypria.
• Tryphiodorus, Ilíou Halôsis (De Val van Troje) (passim).
• Valerius Flaccus, Argonautica I 133, 255 en 409.

[bewerk] Referenties

• T. Gantz, Early Greek Myth. A Guide to Literature and Artistic Sources, Baltimore, 1993. ISBN 0801853605
• G. Hedreen, The Cult of Achilles in the Euxine, in Hesperia 60 (1991), pp. 313-330.
• T.T. Kroon, art. Achilles, in T.T. Kroon, Mythologisch Woordenboek, 's Gravenhage, 1875.
• C.J. Mackie, Achilles' Teachers: Chiron and Phoenix in the 'Iliad', in G&R² 44 (1997), pp. 1-10.
• C.J. Mackie, Achilles in Fire, in CQ 48 (1998), pp. 329-338.

Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden in de categorie Achilles van Wikimedia Commons.

	Godheden, oerwezens en helden in de Griekse mythologie (zie ook: Stamboom van de Griekse goden)
Twaalf goden van het pantheon: Aphrodite - Phoebus Apollo - Athena - Ares - Artemis - Demeter - Hephaestus - Hera - Hermes - Hestia - Poseidon - Zeus - Andere goden: Aether - Dionysos - Erebus - Eros - Gaia - Hades - Hygieia - Kronos - Leto - Maia - Nyx - Persephone - Pontus (mythologie) - Rhea - Uranus - Titanen: Crios - Hyperion - Iapetos - Koios - Kronos - Mnemosyne - Oceanus - Phoibe - Rheia - Thetys - Theia - Themis - Andere oerwezens: Centaur - Cycloop - Dryaden - Erinyen - Giganten - Minotaurus - Muzen - Trycloop Sterfelijke helden of halfgoden: Achilles - Amazonen - Antiope - Asclepius - Daidalos - Herakles - Iasoon - Ikaros - Oidipous - Peleus - Penelopeia - Perseus - Sisyphos - Tantalus - Theseus