Држава (Платон)
Од Википедија, слободна енциклопедија
 |
| Дел од серијата посветена на: Дијалозите на Платон |
| Рани дијалози: |
| Апологија – Хармид – Критон |
| Евтифрон – Прв Алкибијад |
| Хипија Голем – Хипија Мал |
| Ион – Лахес – Лисис |
| Преодни и средни дијалози: |
| Кратил – Еутидем – Горгија |
| Менексен – Менон – Фајдон |
| Протагора – Гозба |
| Доцни средни дијалози: |
| Држава – Федар |
| Парменид – Теетет |
| Доцни дијалози: |
| Тимај – Критија |
| Софист – Државник |
| Филеб – Закони |
Држава (или Политеја; грчки: Πολιτεία / Politeía) е сократов дијалог од Платон, напишан околу 360 п.н.е. Се смета за едно од највлијателните дела од областа на философијата и политичката теорија и философија, а според некои толкувачи на творештвото на грчкиот философ, и најпознатото во неговиот опус.
Во него, Платон, трагајќи по дефиницијата за правдата, се впушта во опширна дискусија за изгледот на една совршено држава и ги изложува одредните точки на својата идеалистичка философија (особено индикативно во седмата книга, каде е изложена познатата алегорија на пештерата).
Содржина |
[уреди] Место и драмските ликови
[уреди] Место
Местото на кое се одвива дијалогот е куќата на Полемарх во Пиреј, пристанишен град поврзан со Атина. Не се знае дека Сократ редовно го напуштал главниот грчки полис. Целиот дијалог го пренесува Сократ, ден откога истиот се одвива - веројатно на Тимај, Хермократ, Критија и уште една неименувана личност, но ваквото толкување е отворено за понатамошна интерпретација.[1]
[уреди] Ликови
- Кефал, постар произведувач на оружје;[2] се појавува само во воведот, односно во првата книга.
- Трасимах, дрзок софист.
- Глаукон, брат на Платон. [3]
- Адејмант, брат на Платон.[3]
- Полемарх, син на Кефал.
- Клејтофон, пријател на Трасимах кој ја прекинува дискусијата.
- Хармантид, син на Кефал.
Има и уште неколку ликови без реплика: синовите на Кефал, говорникот Лисиј и Евтидем; и Никерат.
[уреди] Теми
[уреди] Дефинирање на правдата
[уреди] Разговорот со Трасимах: Прва книга
Во првата книга се предложени две дефиниции за правдата, но и двете се етикетирани како недоволни. Според првата - правда е да се вратат долговите, а според другата - да се прават праведни дела на пријателите, а неправедни на непријателите. Сократ, во понатамошната дискусија, покажува дека и двете се несоодветни во одредени ситуации, па така не може да се сметаат за дефиниција. Сепак, и покрај тоа што ги смета за неточни, тој сосема не ги отфрла, па врз основа на нив, ги базира своите размислувања за правдата и за праведната држава, кои ги изложува во текот на книга II и се до V книга.
На крајот на првата книга, Сократ, кој отпрво го почнува разговорот со Кефал (а подоцна овој им го отстапува местото на помладите), се согласува со неговиот син Полемарх дека правдата навистина значи да им се помага на пријателите, но исто така значи и да не се повредува никого. Трасимах смета дека излагањето на Сократ и неговата невистинитост е, самото по себе неправда, па, напагајќи ја неговата репутација пред останатите, вели дека и самиот тој не верува дека не треба да им се штети на непријателите. Трасимах ја дефинира правдата како "она од што има полза посилниот", сметајќи дека праведно е она што ќе речат дека е властите кои го управуваат полисот. Сократ смета дека оваа дефиниција е непотполна и почнува да го испрашува Трасимах.
За Трасимаховото гледиште, владетелите се изворот на правдата, а нивните закони се праведни затоа што, според неговата дефиниција, тие имаат полза токму од нив. Сократ прашува дали владетелот кој по грешка ќе донесе закон кој нема да му биде во полза, може сѐ уште да се смета за добар владетел. Трасимах се согласува дека ниту еден голем владетел не би направил таква грешка. Ова му овозможува на Сократ да ја запраша точноста на Трасимаховата дефиниција, споредувајќи ја улогата на владетелот со улогата на неколку луѓе кои имаат различни професии (како на пример, овчар кој се грижи за своето стадо). Трасимах понатаму мора да се согласи со Сократ дека уметникот е добар само ако добро ја познава уметноста и дека во спротивно тој не може да се смета за уметник. Оттука Сократ заклучува дека и владетел кој донесол закон кој не му е во полза, не е владетел. Трасимах се откажува од понатамошна дискусија и до крајот на дијалогот останува нем. Сократ успева да го натера Трасимах да признае дека еден владетел не е силен доколку не поседува некакво знаење кое му е неопходно добро да владее. Сепак, ова, како што заклучува и самиот Сократ на крајот од првата книга, е далеку од една задоволителна дефиниција на правдата.
[уреди] Глаукон и Адејмант: Праведност на Државата
На почетокот на втората книга, двајцата браќа на Платон, Глаукон и Адејмант бараат од грчкиот философ да ја дефинира праведноста на човекот, и, за разлика, од кратките дефиниции предложени во Книга I, нивните гледишта се предадени низ две долги беседи. Глаукон ја повторува Трасимаховата идеја за правдата; ова очигледно го прави само за волја на понатамошниот разговор:
- ...Еве така ќе постапам, ако ти чини: ќе го обновам говорот на Трасимах, и прво ќе говорам, - што велат, - какво нешто е праведноста и од каде настанува; второ: дека сите тие кои се заложуваат за праведност, се залагаат нерадо и како по нужност, а не како за некакво добро; трето: дека со право така постапуваат, зашто животот на неправедниот човек е многу подобар, одошто животот на праведниот; барем така велат. Сепак, мене, Сократе, не ми се чини дека е токму така, но, навистина сум во неприлика, заглувнат сум слушајќи го Трасимаха и безброј други.[3]
Глаукон ја започнува својата беседа со приказната за Гигес кој открил прстен што му помагал да биде невидлив. Глаукон го искористува овој мит за да докаже дека секој еден, кој и да е, штом помисли дека е моќен и способен да прави неправда, - ја прави[3]. Имено, со моќта што ја добил, Гигес се оспособува да влезе во кралскиот дворец, да ја заведе кралицата, да го убие кралот, и на тој начин да го покори кралството. Глаукон вели дека ниту еден човек, кога би бил сигурен дека би избегнал казна, не би се двумел да прави неправдата зашто во спротивно, тој би бил сметан за најголем бедник и најголем глупак од оние кои ги разбираат нештата... можеби би го фалеле јавно, лажејќи се меѓусебно, но поради стравот да не им се случи неправда[3]. Оттука, за Глаукон, луѓето се праведни само поради стравот од казна и самите закони се продукт на компромис меѓу поединци кои се согласуваат да не бидат неправедни спрема други поединци, за возврат добивајќи исто такво ветување од нив. На ваков начин, Глаукон, го предизвикува тврдењето на Сократ дека е подобро да се живее праведно, отколку неправедно.
Сократ е заведен од говорот на Глаукон од едноставна причина што самиот тој е контрадикторен: Глаукон зборува за супериорноста на неправдата во животот - нешто што неправеден човек никогаш не би го направил во јавност. За Сократ не постои поинтересна тема за дебатирање. Сепак, се надоврзува Адејмант кој ја радикализира неговата теза: за него, никој не е праведен по сопствена волја[...] сите... луѓе ја прифаќаат праведноста поради немажественост, старост или каква и да е друга слабост, па го укоруваат неправедното, зашто се беспомошни да го прават.[3] На кратко, за Адејмант, како и за софистите, моралот е оружје на слабите, во борбата против силните.
Како одговор на двете беседи, Сократ изјавува дека е немоќен, но, сепак, заклучува дека е најдобро, колку може, да ја заштитува праведноста. Затоа тој преминува на опишување на правдата во поширока смисла, па самата Држава се формира од причина што, за Сократ, тоа е единствен начин да се дефинира правдата:
- - Ќе ти кажам , реков: нели велиме дека праведноста е својство на човек поединец, но, некако и на цела држава?
- - Секако, рече Адејмант.
- - А нели е државата поголема до поединецот?
- - Поголема е, рече.
- - Тогаш, можеби, и праведноста е во поголема мера присутна во нешто поголемо, а и полесно се распознава! Еве, ако сакате, прво да ја истражуваме во државите, какво нешто е праведното? Потоа, дури, на тој начин да ја испитуваме праведноста и кај секој еден поединец, согледувајќи ја во суштина сличноста помеѓу поголемото и помалото.[3]
[уреди] Аналогија град-душа: Натамошно дефинирање
| “ | За мене, на крајот во областа на сознанието е идејата на Доброто и таа одвај може да се види. Но штом ќе се здогледа станува јасно дека таа е причина на сето она што е правилно и убаво, дека во видливиот свет таа ги раѓа светлината и нејзиниот владетел, а во мисловниот свет самата е владетел, таа ги дава вистината и умот. Според тоа, неа треба да ја види оној кој сака да постапува разумно и во својот личен и во општествениот живот | ” |
|
—Платон: Држава (седма книга, 517 b-c) [3] |
||
Повеќе од два и пол милениуми, разни анализатори на Платон, дискутираат околу логичноста и пресметливоста на аналогијата град - душа која Сократ ја користи за да ја дефинира правдата низ книгите II се до V. Сепак, треба да се сфати дека Државата е дијалог, не расправа. Сократовата дефиниција за правда никогаш не е безусловно изнесена, туку е разгледана низ приказ на неколку нејзини верзии. Сократ постојано ја поврзува суштината на Правдата со државата во која истата функционира. Без разлика на тоа што вели дека не е праведно да се лаже, оправдувајќи ја употребата на лагата со нејзината лековна функција, тој создава група на митови, односно благородни лаги, кои ги користи за да ја направи државата праведна и да овозможи услови за нејзино функционирање. Големата лага кај Платон се состои во митот според кои сите луѓе се родени од земјата и дека се судбински предодредени да живеат одреден тип на животи (при создавањето на владетелите земјата е помешано со злато, во крвта на воините тече - сребро, а бронзата е резервирана за производителите). На едно место Сократ вели дека праведно е да се работи она за кое природно си најсоодветен и да се работи својата, а не туѓата работа (433a-433b) и продолжувајќи со оваа дискусија, заклучува дека правдата ги изнедрува и усовршува трите основни вредности во животот: умереност, мудрсот и храброст; и не само тоа: за Сократ таа е причина за нивното постоење. Како резултат на сфаќањето на философот дека самата правда не е составен дел на душата, туку е плод на нејзината добра среденост (односно резултат на живот според трите вредности), се појавува потреба од поделба и на самите луѓе на војници, производители и владетели. Ако владетелот може да даде праведни закони, ако војниците може да ги спроведуваат наредбите и ако производителите се покорат на една ваква власт, и самото општество ќе биде праведно.
Уште во текот на самото формирање, Адејмант и Глаукон ја запрашуваат совршеноста на таа држава: за првиот во нејзе не живеат среќни луѓе, според вториот во нејзе отсуствува постоење на чест и слава. Воден од ваквите забелешки, Сократ создава држава во која нема приватна сопственост, ниту пак приватни жени и деца, а и философијата е резервирана само за повисоките класи. Сѐ треба да се жртвува во име на општото добро; останува неодговорено прашањето дали таква држава е реална?
Во петтата книга, Сократ посветува дел од дискусијата и на ова прашање, кога оправданоста на една таква заедница на мажи и жени, ја оправдува со еднаквоста на половите (454d). На истото прашање се навраќа и во следната книга. Улогата на философот-крал е најдискутабилната тема. Како и да е, Сократ во ниту еден момент не дефинира каква е правдата во човековата душа - изгледа како тој да се обидува да формира една држава во која правдата е изгубена, па дури и непотребна, од едноставна причина што совршениот изглед на самата заедница ги задоволува човековите потреби за правда.
Околу прашањето зашто е подобро еден индивидуалец да биде праведен, во деветтата книга Платон подготвува одговор кој се состои од три основни аргументи. Прво, Платон вели дека природата на еден тиранин ќе предизвика кај него "ужасни и страшни болки" и дека типичниот тиранин живее живот што физички и ментално е исцрпувачки. Ова е сосема спротивно на философот, вљубеникот во вистината - тиранинот "никогаш не ги вистинската слобода и пријателството". Како втор аргумент Платон го изложува своето мислење дека само философот е способен да избере добар владетел, зашто само тој може да ја види Формата на Доброто. И како трето, според Платон, "задоволствата кои ги оправдува вљубеникот во мудроста и разумот се највистински". Сѐ на сѐ, Платон вели дека праведниот живот на философите е многу подобар во однос на животот на останатите луѓе, зашто додека задоволоствата кои тие ги чувствуваат се минливи и се всушност, неутрална состојба во која отсуствува болка, задоволствата на философите се вистинити и трајни.
[уреди] Теорија на универзалности
- Види исто и Проблемот на универзалностите, Платоновата алегорија на пештерата и Формите
Државата ја содржи и Платоновата алегорија на пештерата преку која тој го пренесува своето сфаќање за формите како одговор на проблемот на универзалностите.
Алегоријата на пештерата е обид да се оправда улогата на философот како владетел во една праведна држава. Истата започнува со визијата на Платон, објаснета од неговото alter ego Сократ, на луѓе кои живеат во една пештера оковани на таков начин што да не можат да се придвижат или помрднат. Зад овие затвореници гори вечен оган пред кого минуваат разни фигури, поради што нивните сенки се отсликуваат на ѕидот пред очите на луѓето.
За Платон философот е поранешен ослободен затвореник кој излегол надвор од пештерата за да сфати дека сенките воопшто не се конституенти на реалноста. Тој осознава дека формите и огнот кој ги создава сенките се пореални во однос на самите сенки, па на таков начин и сфаќа дека самите затвореници се излажани. Платон потоа замислува како ослободениот човек е однесен во реалниот свет. Затвореникот на почетокот е заслепен од светлината. Како и да е, кога неговите очи се приспособуваат на светлината, тој сфаќа дека сите предмети се осветлени од страна на Сонцето (кое ја претставува Формата на Доброто, формата која ја создава самата светлина). Исто така сфаќа и дека Сонцето е изворот од кого зрачи светлоста, односно причината поради која му е овозможено да ги гледа сите предмето. Конечно, ослободениот човек станува свесен дека огнот и фигурите во пештерата се само копии на многу пореални објекти.
Фазите на сфаќањето на затвореникот, за Платон, соодетствуваат со нивоата на поделената линија која ја замислува. Линијата е поделена во она што е видлив свет, и она што разбирливиот свет е, а самата делбена одредница е Сонцето. Кога затвореникот е во пештерата, тој е во видливиот дел кој не прима светлина, а надвор тој се соочува со сфатливиот домен на светот.
Сенките што затворениците ги гледаат во својата пештера се поистоветуваат со најниското ниво на Платоновата линија, она на фантазијата и лажното мнение. Кога затвореникот е ослободен и го здогледува огнот кој ги осветлува фигурите чии сенки се прикажуваа во пештерата, тој го постигнува второто ниво на свест, а тоа е фазата на верба, бидејќи затвореникот почнува да верува дека статуите во пештерата се пореални од сенките. Кога ќе ја напушти сосема пештерата, затвореникот минува во третата фаза на сознание - сега тој знае дека постојат многу пореални фигури од пештерските статуи, надвор од самата пештера. На крајот, затвореникот го погледнува Сонцето, кое е извор на сета вистина и е самата Форма на Доброто, и оваа последна фаза, именувана како дијалектичка, е највисоката точка на линијата. Затвореникот, запознавајќи ја Формата на Доброто, е оспособен да ги разбере сите останати форми на реалноста.
Алегорично, философот е ослободениот затвореник, кој е единствен што има желба да ја спознае последната реалност - Формата на Доброто. Сепак, негова обврска е потоа да се врати назад во пештерата. Оние што го имаат видено идеалниот свет, вели Платон, се должни да ги едуцираат оние кои живеат во материјалниот свет: тие мораат да ја осветлат темнината. Бидејќи философот е единствениот кој може да осознае што е добро, а што не - само тој е способен да владее со Државата на Платон.
[уреди] Форми на владеење и деградацијата на Власта
Во најголем дел од книгата Платон зборува за Идеалната Држава. Но што со останатите форми на уредување? Платон зборува за четири такви државни устројства, хиерархиски подредени по следниов редослед: тимократија, олигархија, демократија и тиранија.
[уреди] Тимократија
Сократ ја дефинира тимократијата како власт водена од честољубиви луѓе. Агонистичката природа на луѓето кои живеат во ваква средина е причина самото уредување да ја поттикнува конкурентноста и желбата за богатство и слава.
[уреди] Олигархија
Олигархијата се јавува како резултат на неудлучноста на тимократите да изберат меѓу честа и богатството. Во мигот кога тие ќе се одлучат за првото - доаѓа до деградација на општестото. Во осмата книга, Сократ вели дека еден кормилар нема да се избере да управува со кораб по неговото богатство туку по неговата вештина. Поради ваквата неправда, се јавува поделба на населението на богати и сиромашни, а самата држава се поделува на две целини: држава на богатите и држава на сиромашните. Затоа се создаваат околности за појава на разбојници и питачи. Во вакво општество, богатите и сиромашните постојано заговараат едни против други.
[уреди] Демократија
Како што расте оваа социо-економска поделба, така растат и тензиите меѓу двете класи. Од конфликтите што се јавуваат како нивен плод, се раѓа демократијата која го зазема местото на олигархијата. Сиромашните ја отфлаат власта на олигарсите и почнуваат пропагираат привидна слобода. Токму поради ова, за Платон, во демократско општество може да се забележат сите видови на уредување: тука, сите, па и разбојниците и питачите, може да прават што сакаат. Навидум заводлив демагог се избира за да ги брани интересите на пониските класи.
[уреди] Тиранија
Огромната слобода со која се здобиваат граѓаните резултира со појава на тиранија, најдеградираната форма на власт. Демократската слобода предизвикува поделба на луѓето во три класи: доминантна класа, капиталисти и обични луѓе. Тензијата пројавена меѓу доминантните луѓе и богатите, предизвикува страв кај обичните граѓани, кои заштита бараат во својот демагог. Инвестирајќи многу во него, тие, од демагогот создаваат тиранин кој располага со апсолутна власт над своите поданици.
Иронично, Платоновата идеална држава најмногу личи на тиранија, но овие две се сепак на двата различни краја на спектарот. Ова се јавува како резултат на тоа што философите владетели не се егоистични како деспотите и се посветени на доброто на државата. Тираните се алчни. Да се надмине ова е нависина тешко. За Платон, тоа бара развиена митологија, криење на родителите и постојано воспитување од страна на државата (во времетрање од речиси 30 години, од 20 до 50).
[уреди] Види исто
- Формата на доброто
- Метафора на Сонцето
- Митот за Ерос
- Философ-крал
[уреди] Белешки
- ↑ Ваквото тврдење е на Бенџамин Џоует во предговорот на Платоновата Држава.
- ↑ Кефаловата професија не е спомната во Држава, но неговата работилница за штитови, во која работат повеќе од 120 робови, е дискутирана во говорот Против Ератостен од страна на неговиот син Лисиј.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Политеја, Платон, превод од старогрчки, предговор, коментар и белешки Елена Колева, Три, 2002, Скопје.
[уреди] Надворешни врски
- Текст на Држава:
- На filepedia.org: Платоновата Држава: во превод на Бенџамин Џоует во pdf и word формат
- На Perseus Project: Платоновата Република: во превод на Пол Шори (1935) интерпретативен и хиперлинк-текст (англиски и грчки.)
- На Project Gutenberg: Платоновата Држава: во превод на Бенџамин Џоует со вовед.
- Етиката и Политиката на Платоновата Држава на Stanford Encyclopedia.
- Аудио верзија на Држава од Платон, 50 MB, MP3 формат.
