Lengua Lumbarda
Da Wikipedia.
Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada. |
- Për la lengua germanica estinta dël VI secul, varda Lengua langubarda.
Lombard (lumbard, lumbaart) | |
---|---|
Parnunzia nativa: | lumbard, lumbart, lumbaard, lumbaart |
Oltri denuminazziun: | |
Parlaa a: | Svízzera, Itàlia |
Resgjun: | Europa |
Parlaant: | ??? |
Ranking: | ??? |
Classificazziun genética: | Indo-Europea Italica |
status ufizziaal | |
Lengua ufizziala da: | - |
Regulaa par: | - |
còdas da la lengua | |
ISO 639-1 | - |
ISO 639-2 | roa |
SIL | LMO |
videe anca: lengua |
Al lumbaard (anca Lombard, Lombart, Lumbaart) (codice ISO 639-3 lmo) l' è una lengua che la fa paart d'la famiglia Galo-italica (o püsè precisameent Galo-Rumanza-Cisalpena), una famiglia che la furma un sistema linguistic diveers sia dal Itaglian che dal Reto-Rumaanz. La lengua lumbarda l'è parlaa princzipalméent in dala Svízzera dal süt (Tisin e i Grisun), Italia dal nòort (buna paart dala Lumbardia e una quei area di regiun cunfinaant, supratüt a est dal Piemont), ma incasí in t'un pari ad paisen d'la Sicilia (dialett Galo-Sicilian). Anca se ul talian l è in genër druvaa cumë lengua scrita in di arei induë che së parla lumbaart, ul lumbaart l è mia mütualmeent cumprensibil cul talian e sti dó leench i fa paart dë düü ramm difereent dala pianta dala fameia linguistica rumanza.
Al lumbaard l'è stat censí da l'UNESCO cume lengua in pericul d'estinsion e ad cunseguensa cume lengua da tutelà. I so dü variant principaal jen cula ucidentaal (o insübrica) e cula urientaal, dü variant chi gh'an un bel po' ad difereens, e a gh'è di linguista che ja cunsideran dü lengu separà. U Stato italian u ricunusa no i parlant de la lengua lumbarda me minuransa linguistica.
NOTA. Se sa speczifica nagótt d'altër, tücc i esempi chi sótt i è furmi cumün a buna paart di varietaa lumbaart uczidentaal, inclüsa la koiné ticinesa (v. sótt). L'urtugrafia l'è chela druvada in chesta Wikipedia: un cumprumèss tra i urtugrafii tradizziunai e una prupòsta reczenta dë sistema ünificaa për tütt i varietaa lumbaart, cunt i trascrizziun funetich (quaant ch'i gh'è) in IPA.
A diferenza da buna paart di leench rumaanz, tanti dialètt lumbaart uczidentaal i gh-a di upusizziun dë quantitaa vucalica, p.es. paas [paːs] vs. pass [pas], ciapaa [ʧaˈpaː] vs. ciapá [ʧaˈpa]. Un'altra carateristica, rara in d'una lengua rumanza, l'è ch'i dröva taant i vèerp frasai idiumatich (custrüzziun vèerp-particula), piü o mén cumë in Inglees i di altar leench germanich. P.es. trá, trá via, trá sü, trá fö(ra); mangiá, mangiá fö(ra). Druvá ul lumbaart l è da sòlit stigmatizaa in di arei lumbardòfun che puliticameent fa paart da l'Italia, però da sòlit l è mia inscí in di arei svizzër, induë che i varietaa linguistich lumbaart lucai i è da sòlit püssée ben cunservaa e püssée vitai. Un quei prugrama dë radio e dë televisiun in lumbaart l è trasmetüü ucasiunalmeent dëla Radio e televisiun svizzër adë lengua taliana. L'istitüzziun dë ricerca püssee impurtanta che la lavura sü di dialètt lumbaart l'è lucalizada a Belinzona, in Svizzëra (CDE - Centro di dialettologia e di etnografia, una istitüzziun guvernativa (cantunala)). A gh'è nissüna istitüzziun simila in Italia. In dal diczembër 2004 ul CDE l a püblicaa ul LSI, un dizziunari in 5 volümm che l cuata tütt i varietaa lumbaart parlaa in di arei svizzër. Chesta l'è për adèss la risórsa süla lengua lumbarda püssée impurtanta mai püblicada (püssée dë 4,500 pagin e circa 57,000 lèma cun püssée dë 190,000 variaant parlaa).
A i vöölt, ul tèrmin 'lumbaart' al è duvraa par sa-referí a una lengua cumün mía anmò esisteent. Al cuventa nutá che, in vargün caas, difereent varietaa lumbaart i pöö vess mía reciprucameent inteligíbil.
Na distinziun impurtaant a l'è chela tra varietaa uçidentaal e urientaal. Tüti i varietaa parlaa int i arei Svízzer a inn uçidentaal, cura ca sa tröva sía di varietaa uçidentaal sía urientaal in Itàlia. La varietaa lumbarda cun la püssee andega tradizziun literària a l'è ul Milanees (la remunta al sécul XIII), però al dí d'incöö ul Milanees al è staa surmuntaa asquaas cumpletameent dal Talian. Ul tèrmin Ticinees al è una denuminazziun cumprensiva par i varietaa parlaat in Cantun Ticin (Svízzera), cura ca la koiné Ticinesa (videe anca koiné uçidentala) l'è la koiné duvrada par i parlaant da varietaa lucaal divergeent, cura ch'i parla cun parlaant da òltri varietaa lumbaart dal Cantun Tisin, da la Lumbardía u dal Piemuunt.
[Mudifica] Ligamm da föra
- Ethnologue report for Lombard (it should be noted that the Ethnologue report for Lombard in Switzerland contains a patent error: Ticinese cannot be "the form of Lombard used in the home in Italy" as it is spoken only in Switzerland!)
- Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino.
- Istituto di dialettologia e di etnografia valtellinese e valchiavennasca.
- LSI - Lessico dialettale della Svizzera italiana.
- VSI - Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana.
- DOSI - Documenti orali della Svizzera italiana.
- RTSI: Acquarelli popolari, some video and audio documents (interviews, recordings, etc. of writers from Ticino) in Ticinese varieties (please notice that the metalanguage of this site is Italian, and that some of the interviews are in Italian rather than in Ticinese Lombard).
- UNESCO Red Book on Endangered Languages: Europe. Potentially endangered languages, where Lombard is classified as a potentially endangered language.
- Il galloitalico di Sicilia, varieties with Gallo-Romance traits spoken in 5 provinces and 24 villages in Sicily by the descendants of Lombard emigrants.
- Bas da la luna.