Grech Antich
Da Wikipedia.
El Grech Antich (nòmm nativ: ἡ Ἐλληνική γλῶσσα o Ἐλληνικόν; trasliterazion: hē Hellēniké glôssa o Hellēnikón; in Grech Modern: Αρχαίο Eλληνικό; trasliterazion: Archaío Ellēnikó ) l'è l'union dij dialett parlaa in de la Grèsa Antega e, in de la soa varietaa Iònegh-Attega, l'è cont el Latin la lingoa che l'hà fondaa la civiltaa ocidental. On esempi de Grech Antich l'è: "Eu bainómenoi en têi Ouikipaideía, têi eleutherêi engkuklopaideía hê pántes dúnantai sôizein gráfein" (= Ben vegnuu in la Wikipedia, l'enciclopedia lìbera che tucc pòden juttá a scriv).
Cuntegnüü |
[Mudifica] I Origin
El Grech l'è ona lingoa indoeuropea comè el Latin, el Persan, l'Armén e el Celtegh. I Indoeuropee che hinn migraa in Grèsa in del 2000 A.C. parlaven el Protogrèch, che poeu el s'è evoluu in ona granda varietaa de dialett. Perchè l'è avegnuda ona ròpp simel? Perchè la Grèsa l'è ona region che la gh'hà on gran numer de mont, che gh'hàn separaa i vari gent Ellenegh, donca el s'è nò formaa on Statt unì. Se el gh'è nò on Statt unì, gnanca la lingoa la poeud vess l'istèssa (per esempi, anca in Italia l'è avegnuu l'istess).
[Mudifica] I dialett Ellenegh e la lingoa comun
Del Protogrèch hinn nassuu on gran numer de varietaa: el Micenee (parlaa a Micén, in del Pelopones), el Dòregh (parlaa in Lacònia, in Macedònia e a Crèta), l'Eòlegh (parlaa in de la Grèsa Central e in dij ìsole del Mar Egee), l'Arcàdegh-Ciprioeu (parlaa in Arcàdia e a Ciper) e el Iònegh (parlaa in Attega e in de la part de l'Asia Minor ciamada Iònia). Nun gh'hemm minga testimonianzi de tucc sti dialett chì, anca perchè la magior part dij scritor gh'hàn scrivuu in Attegh. Ona menzion particulara la spèta a la lingoa che l'è stada doperada per scriv i duu poèm èpich del poetta Omee, val a dì L'"Ilìat" (ἠ Ἰλιάς) e l'"Odiséa" (ἠ Ὀδυσσεία). A longh la soa lingoa l'è stada considerada ona union tra el Eòlegh ed el Iònegh, ma in temp visin a nun l'è staa stabilì che in realtaa l'eva ona lingoa artificiala, fada per el meter cont el qual eren staa scrivuu (ciamaa "esàmeter"). I duu poèm hinn staa diffonduu a longh per via oral, fin al moment in cui el dittator de Atén Pisistraa i gh'hà minga faa copiá.
Poeu, dòpo la vitòria contra i Persan (479 A.C.) la s'è averta per la Grèsa ona etaa de splendor cultural immens, in de la qual Atén la gh'hà avuu el ròl principal. Chesta etaa l'è ciamada clàssega. Chì la lingoa Attega l'è devegnuda la lingoa de la poesia, de la filosofia (cont el Platon e l'Aristòtel), del teàter (con l'Èschil, l'Eurìped ed el Sòfochel) e de la storiografìa (con l'Erodòt ed el Senofon). Poeu, quand Atén l'hà perduu la Guèra del Pelopones, el Attegh l'hà mantegnuu el sò valor.
Infin, in del IV sec. A.C. Lisander III el Grand, re de Macedònia, l'hà prima ciappaa tuta la Grèsa, e poeu tucc i territòri dij Persàn, e l'hà faa el pussee grand imperi de l'antichitaa. Donca, per aminestrá on territòri d'ona natura tal, el serviva ona lengoa unega e comun. Lisander l'era Grech, ma minga Attegh, donca l'hà contribuì a fá ona varietaa del Grech (con bas el Attegh, peroo) che la unìss la magior part dij dialett e che la fuss comprensibel a tucc i sò domenaa (gnanca lor eren Grech). Inscì l'è nassuda la lengoa Grèga comun, ciamada in Grech per l'apunt "κοινή διάλεκτος" (= koiné diálektos). Chesta lingoa chì la gh'hà avuu l'istess ròl del Toscan in Italia e l'è anca la lingoa che la vien studiada a scoeula. Anca i Roman, che hànn ciappaa la Grèsa in del 146 A.C. hinn staa afasinaa da chesta lingoa e infatt tucc i òmen de cultura la studiaven. El Ceser quand dij congiuraa l'hànn coppaa l'hà dì i sò ultimm paròll in Grech (Kaí sù, téknon?, ch'el voeur dì: "Anca tì, fioeu?"). De la koiné l'è vegnuu el Grech Medieval e poeu chel modèrn (con tucc i sò dialett). Anca i Vangee hinn staa scrivuu in chesta lengoa.
[Mudifica] El dialett Iònegh
In particolar, el Iònegh (ὀ Ἰάς διάλεκτος, ho Iás diálektos) l'eva parlaa in dij Ciclàt, in la còsta turca su quela del mar Egee (in Attega, per esempi). El sò alfabee l'e chel che poeu l'è diventaa el alfabee grech modern. Comè differenzi de la koiné, el Iònegh:
- Muta semper la A longa in Ē (a es.: Troíē, minga Troía);
- El fa diventà dittongh i "E" e i "O" (a es: Koúrē, minga Kórē; e Peíras, minga Péras);
- El gh'hà minga i contrazion (a es: Géneos, minga Génous);
- I dittongh "AU" diventen "Ō" (a es: "Thōmázō", minga "Thaumázō");
- I sòn in "RR" diventen "RS";
- I sòn "TT" diventen "SS", comè anca in de l'Attegh puu antich;
- El sòn "GN" el diventa "N" (a es: Nínomai, minga Gígnomai);
- El dativ de la I e II declinazion el finìs in "SI" (a es: Anthrópoisi, minga Anthrópois);
[Mudifica] El dialett Dòregh
- In dij paròll che intel Grech Arcaegh gh'aveven on "s" prevocalegh e ona lettera ciamada jod (J) el Dòregh, comè l'Attegh el mett ona "H".
- El dòregh el tegn l'antega lettera "w" (scrivuda F); a esemp wérgon, minga érgon (lavor);
- El tegn ona "t" indoe intel Attegh el gh'è ona "s"; a esemp, tú, minga sú (tì);
- El sòn "th" el diventa "s"; a esemp, siós, minga theós;
- El sòn "z" el diventa "sd"; a esemp, melísdetai, minga melízetai;
- El genitiv plural maschil l'è in "ā", minga in "ōn";
- El genitiv plural feminil l'è in "ân", minga in "ôn";
- El genitiv singolar maschil de la I declinazion l'è in "a", minga in "ou";
- El genitiv singolar maschil de la II declinazion l'è in "ō", minga in "ou";
- L'acusativ plural maschil de la II declinazion l'è in "ōs", minga in "ous";
- "Nun" l'è Hamés, minga Hēmeîs;
- "Violter" l'è Humés, minga Humeîs;
- L'articol "i" l'è toí, mina hoi;
[Mudifica] El dialett Eòlegh
[Mudifica] El dialett Arcàdegh-Ciprioeu
De 'sto dialett chì se sa minga tant, anca se l'è cognossuu 'l faa che l'eva vun dij lingov grech ch'el somejava de puu al Micenee. Comè l'è indicaa del sò nòmm, l'eva parlaa in de l'Arcadia (Peloponnes) e in de l'isola de Ciper, inoe, al dì d'incoeu, l'è parlaa on dialett puu simel al Grech Antich par rappòrt a la lingoa parlada in Grèsa.
[Mudifica] La lingoa Omèrega
La lingoa omèrega l'è ona lingoa artificiala intela quala hinn staa mis'ciaa form de puu dialètt, comè l'attegh, el iònegh e el eòlegh. Donca l'è plutòst difficil trová i carateristegh principaj. Tel chì vargun esemp:
- I "a" longh diventen "ē".
- Gh'hinn nò semper i contrazion vocàelgh.
- Se poeud trová spess "pt" inveci de "p"
[Mudifica] El Grech Antich al dì d'incoeu
El Grech l'è comenzaa a vess restudiaa al inizzi del Renasiment, quand l'è nassuda la corrent del Umanism, anca se gianmò in de l'Etaa de Mezz l'eva doperaa in dij monastee e daj Arab (che gh'aveven ciappà dij part del territòri dij Bizantin) comè lingoa de la filosofia. Ora, in Grèsa l'è studiaa comè da nun el Latin, perchè el gh'hà la soa istessa funzion. In Italia l'è materia de studi in dij licee clàssegh cont el Latin. I numer, i preposizion e i desinenz del Grech vegnen anca mò doperaa in la nomenklatura scientìfega e médega.
[Mudifica] L'Alfabee
L'Alfabee Grech l'è derivaa de l'alfabee fenìss e el gh'hà 24 letter (6 vocaj e 18 consonant):
Α, α (álfa): A
Β, β (bêta): B
Γ, γ (gámma): G (parnonzia: GH)
Δ, δ (délta): D
Ε, ε (épsilon): E (parnonzia: É)
Ζ, ζ (zêta): Z
H, η (hêta): Ē (parnonzia: È)
Θ, θ (thêta): TH (parnonzia: TZ)
I, ι (ióta): I
K, κ (káppa): I
Λ, λ (lámbda): L
M, μ (mu): M
N, ν (nu): N
Ξ, ξ (xi): X
O, ο (ómikron): O (parnonzia: Ó)
Π, π (pi): P
P, ρ (rho): R
Σ, σ/ς (sígma): S; l'è scrivuda anca "C".
T, τ (taû): T
Y, υ (úpsilon): U (parnonzia: U)
Φ, φ (fi): F
X, χ (chi): CH (parnonzia: KH)
Ψ, ψ (psi): PS
Ω, ω (òmega): Ō (parnonzia: Ò)
ATENZION: Se la "S" l'è in del mezz d'ona paròll, la se scriv σ, ma se l'è a la fin l'è scrivuda inveci ς.
Del alfabee grech deriven l'alfabee latin (ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ) e chel cirìlegh (АБВГДЕЁЖЗИЙКΛМНОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯ).
[Mudifica] Sòn particolar
ΑΙ, ᾳ: ĀI (parnonzia: A).
AI, αι: AI (parnonzia: AI).
AY, αυ: AU (parnonzia: AO).
ΓΓ, γγ: GG (parnonzia: NGH).
ΓΚ, γκ: GK (parnonzia: NK).
ΓΝ, γν: GN (parnonzia: GHN).
ΓΞ, γξ: GX (parnonzia: NX).
ΓΧ, γχ: GCH (parnonzia: NKH).
EI, ει: EI (parnonzia: EI).
EY, ευ: EU (parnonzia: EO).
HI, ῃ: ĒI (parnonzia: È).
HY, ηυ: ĒU (parnonzia: EO).
KK, κκ: KK (parnonzia: NK).
OY, ου: OU (parnonzia: O).
ΩΙ, ῳ: ŌI (parnonzia: Ò).
[Mudifica] I Dittongh
Derent'al Grech Antich gh'hinn dij leter che, si vegnen mettuu insèmm, l'è comè se farissen ona soeula lètera. Chest grupp chì hinn ciamaa dittongh e hinn: αι, αυ, ει, ευ, οι, ου.
[Mudifica] Olter nòrm de ortografia
Aj inizzi de paròll (se comenzen per vocal o per "R") el doeuv semper vess present el spirit, ona partisela che la se mèt sora la prima lètera e che la determina se ona vocal l'è aspirada o nò. Se l'è aspirada, el spirit el se ciama "asper", se l'è minga aspirada el se ciama "dolz".
Esemp: Ἁγαθός (bon) el se traslitera "Agathós" parchè el spirit l'è dolz. Ma Ὁράω (vedè) el se traslitera inveci "Horáō", per el motiv contrari.
I accent pòden vess sguzz o sirconfless. L'accent sguzz poeud stà sora tucc i vocaj e sin a la tersultima silaba, ma el sirconfless soeul sora i vocaj longh (α, η, ι, υ, ω, ᾳ, ῃ, ῳ) e i ditongh (αι, αυ, ει, ευ, οι, ου) e sin a la penultima silaba. Sora i ditongh, l'acent el vien mettuu adòss a la vocal final ma s'el parnonzia sora la prima (esemp: ἀγαθοί el se traslitera agathoí ma el se parnonzia agatzòi). La α, la ι e la υ pòden vess sia longh che cort.
Chesta modalitaa de parnonzia la se ciama "etacista" (parchè la η la se parnonzia "E"). In Grèsa inveci la vien dovrada ona oltra fòrma de parnonzia, ciamada "itacista", per el motiv che la η, la υ e i dittongh οι, υι e ει hinn parnonziaa "I". Semper con chesta parnonzia, αι el se legg "E", δ "DH", β "V", μπ "B, MP, MB" e ντ "D, NT, ND".
[Mudifica] Similituden cont òlter lengov
El Grech Antich l'è ona lingoa indoeuropea, donca el gh'hà similtuden con i alter lengov de chesta familia lingoistega.
[Mudifica] Grech/Ingles
- Λείπω, Leípō: I leave (mì lassi);
- Ἒρχομαι, Érchomai: I come (mì voo);
- Θυγάτηρ, Thugátēr: Daughter (fioeua);
- Μῦς, Mûs: Mouse (ratt);
- Ὑπὲρ, Hupèr: Over (sù);
- Ἒργον, Érgon: Work (lavor);
- Κλαίω, Klaíō: I cry (mì son trist);
- Γελάω, Geláõ: I laugh;
- Ὂλος, Ólos: All (tutt);
- Μετὰ, Metà: With (cont);
- Ἄνὴρ, Anèr: Man (òm);
- Καλέω, Kaléō: I call (mì ciami);
- Γιγμώσκω, Gignóskō: I know (mì soo);
- Ἀγαθός, Agathós: Good (bon);
- Ἐσθίω, Esthíō: I eat (mì magni);
- Ὓδορ, Húdor: Water (aigoa);
- Νέος, Néos: New (noeuv);
- Πῦρ, Pûr: Fire (foeugh);
- Kύων, Kúōn: Hound (can);
- Εἰμί, Eimí: I am (mi son);
- Ἑροτάω, Erotáō: I search (mì serchi);
- Ποῦς, Poûs: Foot (pé);
- Ἒκυσον, Ékuson: I kissed (hoo basaa);
- Nῦν, Nûn: Now;
- Παῖς, Paîs: Boy (bagaj);
- Μάχη, Máchē: Match (bataja);
[Mudifica] Grech/Latin
- Βαίνω, Baínō: Venio (mì vegni);
- Ἐπὶ, Epì: Apud (vesin a);
- Ὑπὀ, Hupó: Sub (giò);
- Ὑπὲρ, Hupèr: Super (sù);
- Λύκος, Lúkos: Lupus;
- Ἐκ, Ek: Ex (foeura de);
- Ἀπό, Apó: Ab (da);
- Καί, Kaí: -que (e);
- Ἠρῶς, Hērôs: Vir;
- Φέρω, Férō: Fero (mì pòrti);
- Ἐγὼ, Egò: Ego (mì);
- Σὺ, Sù: Tu (tì);
- Πόλεμος, Pólemos: Bellum (guèra);
- Σὺν, Sùn: Cum (con);
- Οἶνος, Oînos: Vinus (vin);
- Μέγας, Mégas: Magnus (gran);
- Βούλομαι, Boúlomai: Volo (mì voeuri);
- Γιγμώσκω, Gignóskō: Cognosco (mì cognossi);
- Λύω, Lúō: Solvo;
- Γένος, Génos: Genus, Gens (gent);
- Πειράω, Peiráō: Experio (mì proeuvi);
- Θεός, Theós: Deus;
- Nεός, Neós: Novus (noeuv);
- Εἰμί, Eimí: Sum (mì son);
- Eἶμι, Eîmi: Eo (mì voo);
- Δίδωμι, Dídōmi: Do (mì doo);
- Ποῦς, Poûs: Pes (pee);
- Γράφω, Gráfō: Scribo (mì scrivi);
- Ἂλλος, Állos: Alius (òlter);
- Ἂρκτος, Árktos: Ursus (ors);
- Πάντες, Pántes: Cuncti (pròpri tucc);
[Mudifica] El Paternoster in dij lengov Grech
Attegh (koiné):
Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς
ἁγιασθήτω τὸ ὄνομά σου·
ἐλθέτω ἡ βασιλεία σου·
γενηθήτω τὸ θέλημά σου,
ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς·
τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς ἡμῖν σήμερον·
καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφελήματα ἡμῶν,
ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέταις ἡμῶν·
καὶ μὴ εἰσενέγκῃς ἡμᾶς εἰς πειρασμόν,
ἀλλὰ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ.
ἀμήν.
Dòregh
Πάταρ ἁμῶν, ὁ ἑν τοῖς οἱρανοῖς,
ἀγιασσάτω τὸ ὄνομά σω,
ἐλσέτω ἠ βασιλεία σω,
γενασάτω τὸ σέλαμά σω,
ὠς ἑν οἰρανῷ καί ἐπί τῆς γᾶς.
Τὸν ἂρτον ἀμῶν τὸν ἐπιοίσιον δὸς ἀμῖν σάμερον,
καὶ ἄφες ἀμῖν τὰ ὀφελάματα ἀμῶν,
ὡς καὶ ἁμές ἀφίεμες τοῖς ὀφειλέταις ἁμῶν·
καὶ μὴ εἰσενέγκῃς ἁμᾶς εἰς πειρασμόν,
ἀλλὰ ῥῦσαι ἁμᾶς ἀπὸ τῶ ποναρῶ.
ἀμήν.
