Dîroka kevnar a rojhilata navîn
Ji Wîkîpediya
 |
Agahdarî: Formata vê rûpelê hên ne baş e. Divê were xeyrandin. Tu dikarî vê gotarê biguherîne. |
Ji kerema xwe alfabeta Kurdî bi kar bîne!
[biguherîne] Lİ ROJHİLATA NAVÎN ÇANDA KURDÎ
Li rojhilata navîn du çandên bingehî qewimîne. Ev herdû çand bıgeha tevî çanda Rojhilata Navînin. Bi kurtahî dîroka Rojhilata Navîn dîroka du çandan e. Çanda Misirî û Çanda Mezopotamya. Lê nav çanda rojhilata navin çanda Çanda Misirî serbixwe ye, ne wek Çanda mezopotmaya a bingeha wêna çanda Zagrosî ye.
Emê li vir qala çanda rojhilata Navîn herêma Zagros a binavê Mezopotamya tê naskîrîn bikin. Ev çand nevbera xwe da sê beşên.
Yek; Bingeha wê Çanda Gûtî Çanda Sumerî ye, ber bi bakûr dikişe, heya Anatoliya.
Du; Çanda Akadî ye, ber bi rojava dikişe, di warê Amoriyan de reh digire. Gelek bin bandora Çanda Sumeriyan de maye. Asûrî jî di nav vê Çandê de xuya dikin.
Sê; Çanda Elam e, ber bi rojhilatê dikişe. Ew jî gelek bin bandûra Sumeriyan de maye.
Hîmê van her sê çanda jî Zagros e. Şikefta Şanîdar e. Çanda merivê şanîdar ji Zagrosê belavî Rojhilata Navîn bûye.
Bi gotineke din, Çanda Gûtiyan belavî Rojhilata Navîn bûye. Ew çand bi destê Pêxember Ademê duyemîn Nûh belav bûye. Gemiya Nûh li ser çiyayê Cûdî rûniştiye. Ew çiya di nav çiyayê Zagros de ye.Ew der warê merivê şikefta Şanîdar e, warê Gûtiyan e. Meriv dîrokê heya serê Nûh bibe, hinekî dibe Mîtolojîk. Raste, lê dîroka Rojhilata Navîn çiqas gevin bejî dîsa bi zindî îro nav gelên Rojhilata Navîn dijî. Dîrok û mîtolojî tê rex hev. Bi hevra dijî.
Tevî cîhanê Tûfana Nûh digere.Gemiya Nûh digere. Lê neviyên Nûh ên Rojhilata Navîn bi oldarî Nûh baverin. Lê bi îlmî dûrî Nûh dikevin. Nûh çiqas oldarîbe heqas jî zanistiye.
Dîroka Rojhilata Navîn bi Nûh destpê dike.
[biguherîne] 1- GÛTÎ
Gûtî, Guttî, anjî Qutî, anjî Gortî berî zayinê, di dema Sumeriyan de, li çiyayê Zagros jiyane. Dîrokzan di derheqa Gûtiyan de gelek tiştan nizanin. Lewre derheqa Gûtiyan de gelek lêkolin ne hatine çêkirin.
Dîsa jî, kî li ser dîroka Mezopotamya kar bike, bi taybetî li ser dîroka Sumeriyan, rastî Gûtiyan tê. Dîroka Mezopotamya bê Gûtiyan nabe. Lê gelek jî tehrîfkirin heye. Dîrokzanên welatên dora Zagrosê Gûtiyan dûrî Kurdan dixin. Dibêjin ji Kafkasya, Asya navîn an Ewrupa û cîhên din hatine. Hinek ji wana naxazin qala Gûtiyan bê kirin.
Ya herî girîng bi dîroka Rojhilata navîn gelek tê lîstin. Levra çavê her neteweyê devrdpra Zagros li vire li vê çandêye li vê çandê xwedi derketinêye. Bi teybet çanda kurdî. Kû ber arkeolojiya Kurdî tuneye. Qala çanda Kurdî de zêde tişt rast nayin gotin. Her wiha hinek zanyar çanda Kurdî rind nasnakin ber wêyekê têkiliyên çanda Zagros a gevnar û çanda kurda a nûjen zêde nikarin çêkin.
Destpêka Gûtiyan ne gelek zelale û gelek tişt nayên zanîn. Dîsa di destê me de hinek tîşt hene, wek xebata dîrokzanê Kurd Torî û xebatên Cemşîd Bender.
Em ji nivîskar Torî dizanin, ku ew gelê Zagros di sala 2600 (b.z.) de li Zagrosê jiyane. Hinek zanyar dibêjin di sala 2700 (b.z). Ji ber ku lêkolînê arkeolojîk pir ne hatine çêkirin, ev bi zelalî nayê zanîn û her wiha ev dîrok tenê kêm maye. Lêkolinên arkeolojik pêwîst in, bi taybetî li ser Gûtiyan. Beriya vê dîrokê jî heye; dema em li dîroka Sumeriyan binêrin, emê bibînin, ku Gûtî hîn kevntir in.
Gelo em dikarin bibêjin, ku Gûtî kalebavên Sumeriyan in?
Dema mirov Çanda Sumeriyan baş têbigihîje, wê sê tiştên girîng bibîne. Dema meriv li van tiştan dinêre dikare bibêjê ku Gûtî kalebavê Sumeriyan in. Dijwariya baweriya vî li ber çavan e. Lê çawa ku li jêr hatiye nivîsandin, wê were dîtin, ku ev yek ne zaf ji rastiyan dûr e.
Ev çand milê Zagros li aliyê rojhilat bi navê Mediya derdikeve holê, li bakûrê Zagros bi navê Ûrartuyan, li rojava Zagros bi navê Hurî, Mîtanî, Sûbartu û Luvî, li başurê Zagros bi navê Lûlû, Kasî, Sumerî, li navça Zagros de bi navê Gûtî derdikeve holê.
Çanda Med cidatiya wê heye ji hemî çandên Zagros. Levra çanda Med împaratoriye li sînorê Asya navîn bigre heya Anatolya navîn belav bûye. Ber vê yekê çanda Zagros a Gûtî li Erebistanê pêştîr tevî Rojhilata Navîn belav bûye. Ev derana bin bandora çanda Med de mane.
Emê niha qala Çanda Zagros her wiha çanda Gûtî û Sumeriyan û têkilyên wê û devdora wêna bikin.
[biguherîne] Gaûto
Me qala sê pêvîstan kiri bu. Her sê pêvistî evin.
Yek; yezdanê Sumeriyan yê heri kevin û mezin GAÛTO ye.
Duwemîn; bêja ZA ye.
Ya sêvemîn; ZAGÛRAT in Sumeriyane.
Yekemîn; Gaûto, wek navê Gûtî tê xwandin. Ew du bêjene. Ga- ûto, ga; mezin, ûto; Roj tê xwandin. Dema berîzayînê sala 2150 de Aqadî Warê Sumeriyan îstîla dikin. Gûtî diçin hewara Sumeriyan. Aqadiyan ji Warê sumeriyan dertixên. Wê demê Aqadî'ya bo Gûtiyan dibêjin BELA XWEDÊ. Piştî derketina Aqadiya li warê Sumeriyan, Sumerî navê qralê xwe dikin GÛDEA. Ev qral ne yezdane lê qralê Sumeriyan yê herî mezine. Nivîskarê Sumeriya Lûdîngîrra di kîtabeyên xwe de wiha difikire; gelo Gûtî xismên me bûn, dijî îstîla Aqadiya hatin e hewara me. Ez dibêjim ev raste Gûtî û Sumerî xismên hevbûn. Gûtî çûne hewariya Sumeriyan.
Ev têkilî di navbera Sumeriyan û KASSÎYAN ji heye. Berîzayinê sala 1600 de dema kassiyan Babîl û warê Sumeriyan bin dest kirin Kassî bo bilind kirina çanda Sumeriyan kar dikin. Nahêlin çanda Sumeriyan winda be. Dijî çanda Aqadiya çanda Sumeriya bilindikin û diparêsin.
Em ser bêja Gûtî û Gaûto ya Ga sekinî bûn. Ev bêje di zimanê Kurdî de jî hene. Ga; zimanê Kurdî de tê mana devarê nêr. Pêşiya bêja an paşiya bêja were nivîsandin tê mana mezin. Bêja GA, ya despika Gûtiyan,despêka yezdanê Sumeriyan û Gaûto cîh hildide mezintiriyê tîne ziman. Ev bêje Pir gevne dema Sumeriyanda maye. Dibe Sumeriyan ji Gûtiyan hilda ye.
Di zimanê Ûrartûyan de jî heye. Ûrartûyan ji qralê xwere gotine Şargalû. Şar; qral, ga; mezin, lû; meriv. Ev her sê bêje li nav zimanê Kurdî, li nav zimanê Sumeriyan jî cîh hilda ye.
Piştî van yeka, meriv dikare bêje GÛTÎ kalebavên Sumeriyan bu? Ber vê yekê Sumeriyan ji yezdanê xwe yê herî mezin re gotine GAÛTO.
[biguherîne] Za
Ya duwemîn bêja ZA ye.
ZA; bêjeke zimanê Gûtî ye. Îro jî di zimanê Kurdî de heye. Ev bêje zimanê SUMERÎYAN de jî heye. Di gelek cîhanda hatiye karkirin. Mîna Zag, Zagûrat.
Zi; zimanê Sumeriyan da tê watea ji dayîk buna wxe.
ZA; Zimanê kurdî de tê mana ji dayîk bunê. Za-gros bi vê bêjê destpi dike. Zagros; cîhê zayînê. Cîhê zayîna Sumeriya.
ZA; Za-r bûna ji dayîkê. Zabûna li erdê. Mîna meriv bêje zar dayîka xwe bû. Mîna merêv bêje av li erdê Za.
Za bingehe; Za-rbûn( zarbûna li dayîkê), Za-nîn( zanîna her tiştî) , Zi-man ( axiftina meriv), Za-gon ( kanûn-gotinên zanan), Zû ( bi lez), Zêde ( her tiştî gelektir).
Zabûna çanda merivatiyê li dema merivê Şanîdar,li Zagrosê çê bûye. Ber wê yekê ZA bûye bingeha gelek tiştan. Ji Kurdên Îro bigre heya Sumeriyan gelek dema gelek gelan ev bêja ZA kar kiriye.
[biguherîne] Zagûrat
Pêvîsta Sêwemîn; Zagûrat e.
Zagûrat navê goristanin yezdanê Sumeriyan e. Ev goristan ne wek goristanê gelên dinin. Ev goristan ji erdê gelek bilindtirin. Wek çiyayê zagros. Zag-ros, zag-orat wekhevin. Em vêya ji bêjin, dema ola Zerdûşt da Kurdên Mediya Cîhê bilind bu miriyê xera çêkiribûn. Dema miryên wana dimirîn ew dibirin dadinîne wê derê bilind. Bilidtayî evîna Zagros.
Bi zimanê Kurdî ji merzelan ra dibêjin GOR-GORAT. Cihê bilind re ji dêbêjin GİR. Gir hem cîhê bilinde hemjî Cîhê mezin e. Evana jî rengê çanda Zagûrat didin.
Em dikarin bêjin Sumerî ji Zagrosê hatine, ber wê yekê jî zagûrat çêkirine. Bo bir anîna welatin xwe yê berê.
ji xwe Sumerî dê belgeyin xwede dibêjên em ji bakur hatine. Dema meriv, GAÛTO,ZA, ZAGÛRAT mêze dike ev warê gevin Zagros e.
Zagorat tenê ne gorêstanin. Her Wiha cîhê jiyana yezdanin Sumeriyan e.
Cihê oldariya Sumeriyane. Yezdanin Sumerî li deşta jêr de cîhê wek zagros bilind çêkirine. Cidabuna yezdanan û gel wiha derxistine holê. Bi vî avayî ji gel jorda mêze kirêne. Ça li çiyayê zagros cîhê bilind destê yezdanan dabu li vir jî cîhê bilind xwera çêkirin.
Zag; li zimanê Sumeriyan tê mana pak bunê jî. Mana bêqirêjiyê.
Bi zimanê Kurdî tê mana şîrê pezê nû zayî. Şîrê piştî zayînê. Şîrê Sê rojê re di bêjin zag. Ev şîr nûye, pake, bê qirêje. Wek zagros.
Navê yezdaneki Uraratuyan ZÎGÛNÎ' ye. Wek Zagurat.
Zik; bi zimanê Kurdî tê mana hur. Cîhê zar têde. cîhê pak, bê qirêjî. wek Zar(piçûk). Ev hemi tiştên pakin. Bê qirêjin.
Ne Kurdan ne jî Sumeriyan bi tesadufî ev bêje kar kirine. Ev bêje ji bêqirêjiya Zagrosê tê.
Çemê zagrosê yê mezin Navê wêna Zap e. Bê qirêje. Pake wek zagros.
Gundek girêdayî bajarê Wan'ê navça Seray'ê navê wêna Zag e.
Li bjarê Mêrdîn'ê navê gundekî Zagnis'ê.Dîsa li rojava çiyayê zagros navê bajareki Kurda ZA(XO) ye. Ew neqşa tenê ne Wekheviya Bêjane. Ev wekhewî, wekheviya çandêye.
Naqşa çanda zagrose li rohjilata navîn bi hezar salane dijî.
[biguherîne] Çiyayê Nîzîr
Gemiya Nûh li çiyayê Cûdî sekiniye. Ev çiya nav rêze çiyayê Zagros dane. Warê Gûtiya her wiha warê Kurda ye. Lê gemiya Nuhê Sumeriya ê navê wîna Ûtnapîştîm/ ye li çiyayê nîzîr sekiniye. Ev çiya li kuye? Dibe Zagros pêştir cîhekî dinbe? Na, Sumeriyan Zagros pêştir çiya nas ne dikirin. Levra çiyayên din gelek dûrî wana bûn. Lê çiyayê Zagros ber serê wana bû. Ber vê yekê li çiyayê Nîzîr cîvat çêkirin. Li vir ya pêvist eve. Gemiya Zîûsîdra li vî çiyayî sekiniye. Piştî Tûfanê yezdanê Sumeriyan li vî çiyayê civat çêkirine. Li vir jî meriv dibîne nav çanda Sumeriyan û nav oldariya Sumeriyan çiya heye. Zagros heye. Gelo çima?
Nîzîr, nêzîkî çand û zimanê Kurdiye. Rexê çiya, yê roj hilnade Kurdî jêra dibêjin Nizar . Rexê çiya aliyên bakûr. Nizar û bakûrê çiyan yeke. Sumeriyan li bakûrê çiyan re gotine nîzîr. Dibe nizar li nîzîr tê. Anjî meriv bêje Nûzar Nû-za-r. Levra hemî tiştên merivatiyê inda dibin bi tûfanê re. Piştî tûfanê jiyan nû destpê dike. Nîzîr evê pirsê tîne hişê meriva, gelo merivatî piştî tûfanê li çiyayê zagros nu za. Gelo wiha bû.
[biguherîne] Kur-Kir
Bi zimanê Sumeriyan KUR navê çiyaye. Navê gelek yezdanên Sumeriyan bi bêja ki destpê dike. Ev ki kurtaya kur anji kir e. Mînanî ENKÎ. Enkî yezdanê Sumeriyan yê erdêye. Dibêjin Tê watea Efendiyê Erdê. Meriv dikare bêje tê mana Efendiyê Çiya. Meriv li virda dîsa çiya dibîne. Têkiliyên Sumeriyan Çiya dibîne. Berê Sumeriyan Yê lî çiya dibîne. Jiyana deştê çanda Çiya. Gelo çima heqas çiya lî nav çanda Sumeriyan heya. Sumeriyan hem ji çiyan ra hemjî ji erdênra gotine Ki. Erd û çiya yekin li nav çanda Sumeriyan.
Kur anjî Kir ne biyanî çanda Kurda ye. Li nav jiyana Kurda cîhê çiya pir girînge. Meriv dikare bêje çiya u Kurd li hev na veqetin. Mînanî canikîne. Vê pêştêr bi zimanê Kurdî KİR tê mana çiyayê volkanîk. Çiyayê bê gîha bê dar û ber. Wek Kurda jê çiyayê Tendûrekê re dibêjin Kirê Tendûrekê. Çiyayê Agirî re ji dibêjên Kirê Gridê. Grîd li hinek devera navê çiyayê Agiriye. Kir û Gir wek hevin. Gir zimanê Kurdî de Cîhê bilinde. wek tê gotin Girê serê çiya.
Li vir balkêşek heye. Meriv KUR û D danîne rex hev dibe çi. Dibe KUR-D. Gelo ev nav dema Sumeriyan hatibû kar kirin bo gelê Zagrosê.
[biguherîne] Xaldî
Xaldî; navê yezdanê Ûrartûyan yê neteviye. Rêza yekemîndaye. Gelek cîhanda şiklê wî li ser milê şêrekî şûr destîda ser kevira şikil girine. Ser milê şêr dest wîda şûr.Ev çanda Ûrartûyane, çanda Gûtî, çanda Kurdî ye. Carna mîna pêtek agir destê wîda rim davêje ser dijmin. Meriv dibê qey nav agirê Zerduşt derketiye.
Xwedê; bi zimanê Kurdî. Tê mana yezdan. Xwedan, xwuyî. Bi Kurdî dibêjin xweyî û xwedanê min.
Xalîdî; Herêma botan navê eşîreke Kurde.
XATTÎ-XWETTÎ; Navê çande ke zagros e. Çande ke kevnar berî Ûrartûyan e. Çand û zimanê wan Hûriyan, Lûviyan Ûrartûyan wekheve. Tê gotin çanda Ûrartûyan, Xatiyan û Lûviyan bin çandên Hûriyan e. Navê devleta vana Mîtanî bûye. Libe evana rastbin.Her wiha çanda Hitatan ziman pêştir her tiştên vana yê Hûriyan e.
Li pêşiya XATÎ Û XWETî peyva X rakin G danine dewsê dibe çi? Dibe GATİ yanê GÛTÎ.
Vira jî meriv dikare bêje ev wekhevî ne wekheviya bêjane. Wekheviya çandê ye.
Xatî; Herêma Xerzan navê eşîreke Kurd e.
Xort: bi zimanê Kurdî tê mana jêhatbûnê. Merivê jêhatî merivê mêrxaz.
Xaldî- Xatî-Xort-Gort,Kurd Gelo meriv dikare bêje evana ne wekhevin. Evqas wekhevî ji kîjan çandê de heye. Çanda zagros û Kurdî de heye.
Em Yezdanê Sumeriyan yê herî mezin GAUTO danin rex, Xaldî- Xatî-Xort-Gort,Kurd ija dîna xwe bidenê ka merıv çı dibîne.
Wekheviya denk, şikil, çandê tê cem hev.
[biguherîne] Şîn - Şanîdar - Şînar
Di nav dîroka Mezoptamya li herêma Zagros, pêştirî van sê pêvîstan çend pêvîstên din jî hene.
Yek ji wana şkefta ŞANÎDAR E.
Şanîdar gevne dîrokiya Rojhilata navîne. Dîroka Şanîdar gevintir dîroka Rojhilata navîn nayê zanîn. Dîroka şanîdar qasî diroka çanda merivatiyê gevne.
Zanyar Roger Levîn di pirtûka xwe ya bi navê Bingeha Merivê Nûjen de wiha dibêje; 60 hezar sal berî niha li nav çiyayê Zagros merivekî kal miribû. Ewî merivî li navbera însan û can têkilî çêdikirn. Ew şaman bû. Gelê Zagrosê ji merivê xwe yê biriz re merasimeke mirinê çêkir ew çalkirin. Bi kulîlkên xortan lî çiya û baniya berav kirî. Li nav vê mersimê evînek hebû. ( The orijin of modern humans. Modern insanin kökeni. Verger Nazim Özüaydın. Weşanin TUBİTAK)
60 hezar sal berî niha , ji tu derê cîhane baver nakim tiştekî wiha hebe. Ji cîhana kevinde em raste rast dizanin tiştekî viha tineye. Ber vê yekê em dibêjin çanda zagros beri çanda Sumeriyane.
Zanyar dibê evînek li nav wê mersimê hebû. Ya pêvîst jî eve. mirovatiyê bi evînê destpê kirî ye. Destpêka mirovatiyê her wiha ya evînê li çiyayê Zagrose. meriv dikare mînak bıke. Mîna Înîna. Li dema Sumeriyan Yezdanê evinê yê navê wêna İnîna bû li çiyayê zagros ber pirsiyarî dike. Em li ku mêzedikin evîn û çiyayê zagros rex hev dibînin.
Şikefta Şanîdar li navanda Zagros e. Bi gotina gelek dîrokzanan 9000-11000 hezar sal berî zayinê li Şkefta Şanîdar pez xwedan kirîne. Pez li vê şkeftê hatiye kedî kirin.
Navê şkeftê pêvîste. Ev nav gelek li herêmi xerîb nine,her wiha li Sumeriyan ji xerib nine. Hinek dîrokzan dibêjin navê warê Sumeriya yên berê ŞİNARE.
Bi rastî, Şîn, Şînar, Şanîdar, çanda Zagrosê ye. Di zimanê Kurdî de, Şîn navê rengekî ye,lê şînatî tê mana derketina gîha li erdê. Mîna gîha şîn bû, mîna zevî şînbû. Mina şînatiya erdê. Dema bihar tê çiya û zozan şîn dibin.
Her wiha di nav yezdanin Ûrartûyan de yezdanê sêvemîn yezdan Şuîniye ( şîvînî). Dîrokzan dibêjin yezdanê rojê ye. Belê hem yezdanê Rojê ye hem Jî yezdanê bereketê ye.
Şûînî pêştir navê yazdanın Ûrartuyan yên wek şînar gelekin. Mîna,Şînîrî,Arşûnîuînû, Şînûîardî.
Nav vana Şînûîardi gelek balkêşe. Mîna kurdî tê gotin; Şîniya erdê- erdê şîn.
Ev nav li zozanê Zagrosê û li devera bajarê Wanê ser gelek zozan û gunda heye. Li sinorê Bitlisê bigre heya Zagrosê ev nav tê kar kirin. Pêtir bo zozana.
Yek ji wana navê Norşîne. Norşîn navçeke Bitlîsê ye. Norşîn gundekî bajarê Wan'ê ye.
Ya din gundê Aspeşîne. Aspeşîn gundekî bajarê Wan'ê ye. Kela Ûrartûyan lê vî gundî heye.
Ên dinê zozanin. Tirkeşîn zozaneke li bajarê Wan'ê navça Westan e. Bebleşîn, Feraşîn, Tirîşîn, Geliyê şîn, Zozanê Zagrosin. Gelek adanin. Li zozanê Tirîşîn ser kevira şiklê pez hatine çêkirin gelek sal berî zayînê. Evder warê GÛTÎYA ne.
Şîn, Şînar, Şanîdar, Şûînî, wekheviya wana gelek pêvîste. Hem çanda wan jî wekheviye. Nav vê çandê pez heye. Em ji dîrokê dizanin Ûrartûyan gelek pez xwedî kirine.
Merivê şekefta ŞANÎDAR jî pez xwedî kiriye. Belkî pez ewî kedî kiribe. Kurd jî gelek pez xwedî dikin.
Zozanê Tirkeşîn,Feraşîn,Tirîşîn û Geliyê şîn cîh û warên pezin.
Di zimanê Kurdî de bêjekî heye. Şîvan, şivantî, şivanî.
Ev bêje tên watea pez çêrandinî. Xwedanê pez.Xweyê pez. Dema meriv dîrokê mêzedike ev bêje rengê bêja ŞANÎDAR dide. Rengê yezdanê Ûrartûyan Şûînî dide. Rengê şînatiyê dide.
Gelo merivê şkefta şanîdar şivanê pezê zagros bu. Ewî pez kedî kir. Raste, merivekî şkafta Şanîdar 9500 sal beri zayînê pez kedî kir. Paşê jî Ûrartûyan ew kire yezdan. Derxiste asîmana. Paşê jî Kurdan ew kire şivan. Şivanê rast. Yê reel.
Şîn, şînatî, Şûînî,Şanîdar,şivan, roj, bereket, pez, ev bêje verne rexhev Zagros tê bira meriv. Zayîn tê bîra meriv. Zayîna çanda merivatiyê.
Merivatiyê berî her tiştî pez kedî kir. Bi kedî kirina pez çanda merivatiyê dest pêkir. Ev destpêkirin li Zagrosê li şkefta şanîdar destpêkir.
Mina me, jorê gotî şîn, bi mana şînatiyê tê mana bereketê. Wek heviyeke wê û yezdanê Ûrartûyan Şûînî heye. Şînar Welatên Sumeriyan yê berê ye. Ez dibêjim ev wekhevî ne tesedufiye. Ew çanda Zagrose bi hezar salane berdevame heya îro.
Vana pêştir navê qralekî Ûrartûyan Îşpûîniye. Ev nav jî wek navê Şûîniy e. Wek navê Şînare. Ev merasim li Şînar çê bûye. Meriv dikare ji vanara bêje Şivînî anjî şivan.Levra li nav dirokê ev rêç hene. Li navça Hekkariyan ya binavê Şemızdînan li Geliyê Şîn se steleki bi Asurî û Ûrartûî hatiye nivîsandin viha dibêje.
Îşpûînî li ber bawergeha xwe, Îşpûînî yê kurê Sardûrî,ji yezdanan ra çek û terşên qelew û amanên mîs bi hejmareke zêde terşên ji bo gorîkirinê pêşkêş kir. Evana danîne ber deriyê yazdan Xaldî û evana dane yezdan Xaldî yê şabûna jiyana wi. Evî (Îşpûînî)bo gorikirinê 1112 conega,9120 bizin û bex, 12480 bizinê mezin.( Hakkari Suretleri/İhsan Çolemerikli.Weşanên Lis 2006/ rûpela 12.)
Çanda Zagros duhu jî mînanî îroye. Dîsa Zagros, Dîsa pez, dîsa şivan. Dîsa Çand.
[biguherîne] Înîna - Înana
Mîna çandên cîhanê, Sumerî ji bo her tiştekî yezdaneki wan heye. Yezdanê rojê, yezdanê avê, yezdanê bayê. Yek ji van yezdana, yezdanê evinê ye. Navê wê ÎNÎNA ye. Înîna, anjî Înana bi Kurdî Evîna. Wek heviyek jî li vir heye.
Înîna ne yezdane lê bi zora jêhatiya xwe dikeve rêza yezdana. Ser textê yezdana rûdinê. Dibe yezdanê evînê. Pey evîna Dûmûzî diçe bin erdê. Dûmû-zi; dûmû xort,lav, zî; tê mana zayînê. Dêmo li nav Kurdan jî navê merêvane. Gelek meriv binavê dêmo dijîn.
Hinek jî dibêjin tenmûzî, ev jî vek Kurdiye. Tên; bi Kurdî germayiye. Za; zayîne. Tê mana germayî za. Germaya meha temmûzê ne xeribê tenmûzî ye.
Gera nav çanda zagros, meriv lê têr nabe. Mîna derya zanîstinêye. Li her derî meriv rast tiştekî nu tê vek Dêm. Dêm bi zaminê Kurdî tê watea Erdê bê av.Ev j girêdayî Dûmûzî ye.
Navê xwûşka dûmûzî Geştaînîna ye ev jî wek Kurdiya îro ye, bi Kurdî ji geştî re Keç, ji Înîna ra jin tê gotên.
Balkêşe navê yezdanekî Ûrartûyan jî AÎNAU'YE. Yekî din jî navê wî ÛNÎNA'YE. Berî vana em vek navê Înîna navê Anînî li Zagros nav qralê Gûtiyan dibînin. Navê qralek Gûtiyan Anînî - Banînî ye. Li vir ji tê xuya navên Sumeriyan li nav navên Gûtiyan jî hene.
Li nav zimanê Kurdîde jin û jiyan wek heviyeke wana înîna heye. Ev tiştekî balkêşe. Bi Kurdî Jin bi zimanê sumerî İn. Tenê Kurda bêja (j) daniye peşiyê În girine Jin. Anjî Sumeriyan jin kirine în. bi Kurdî dayîkê re ji dibêjin inê. Dema bûkatiya jina xilas dibe jin dibe xayî zar û zêç, zarê wana jire dibêjin inê. Bi zimanê Tirkî dibêjin Ana. Carna bi xeletî dibêjin ev bêje Tirkî ye. Na, em dizanin Saziya Zimanê Tirkî (TDK ) go ev bêje ne Tirkî ye. Navê dayîkê kire DOĞURGAÇ ( ya dizê ) lê gelê Tirk eva heznekir. Dîsa ANA bi kardîne. Ev bêje ximê wina Kurdî ye. Gelên Tirk li Kurda girtiye. Exleb bêjê Kurdî û çanda Kurdî dema Mediyan de tesîr ser çanda Asya Navîn kiriye. Dema Osmaniyan de ji çê bûye. Osmaniyan kîjan bêje ji kuhê vana xweş bihata hildidan nav zimanê xwe. ji biyantiya wêna mêze ne dikirin.
Evîndara Dûmûzî Înîna bi parastina çiyayê bakûr wezîfedar e. Parastina çiyayê bakûr bi zimaneki zêde fesîh çiyayê Zagrosê bin destê Înîna dane. Înîna yezdanê evînê parêzvanê çiyayê Zagros. Li virda evîn û çiyayê Zagros tên cem hev. Li nav çiyayê zagros giradayî bajarê Wanê gundek bi navê ÎNÎNİS heye. Ev nav wek navê Înîna ye. Evîna Sumeriya li çiyayê Zagrose. Ber wê yekê Yezdanê evînê bi parastina vî çiyayê wezifedar dikin.
Mîna li vir tê xuya têkiliyên Sumeriyan û Kurdî ne têkiliyên bêjane. Têkiliyên wana çandî ye . Çanda wana wekheve. Bi înîna- Evînê destpê dike.
[biguherîne] Erîdû-Puzur
Erîdû, bajarekî Sumeriyan e. Bi gotina zanyara tê mana erdê dûr. ji xwe vê pêştir ti wate nay lê kirin. Ev bêje li nav zimanê Kurdî heye. Kurdî cihê ne parkirî re dibêjin erd.
ERD li gelek zimana, teybetî bi zimnê Hînt Avrupiyan tê mana cîh, ax, war. Li zimanê Sumeriyan de jî wisaye. PUZUR bi zimanê Sumeriyan Tê mana zanînê, pisporiyê. Bi zimanê Kurdî dêbêjin pispor.
Navê qralekî Gûtiyan Erîdû-Pûzûr e. Pisporê dûr. Pisporê Sumeriyan li kuye. Meriv jê vêna wiha fêm dike. Pisporê Sumeriya erdekî dûre. Li zagrosê nav Gûtiyan e.
Eridû-Puzur, Pispor; çandeke lî nav Gûtiyan û Kurdan û Sumeriyan. Çanda bi zanînê destpê kirî
[biguherîne] Erd
Erd Çanda Sumeriyan de jî tê mana cîh. Çanda Kurdî de jî,Çanda Ûrartûyan de jî ya Mediyan de jî. Mediya ji Ûrartûyan re gotine Erîmena. Yanê Erdê menua. Qrali Ûrartûyan yê herî navdar navê wi Menûa ye. De menua de sinorê Ûrartûyan gelek mezin bûye. Wê demê ji Ûrartûyan re gotine Erûmena. Warê Ûrartûyan bi navê qralê vana hatiye zanîn.
Arû -bani navê bajareki Ûrartûyan e. Tê mana erdê-ava kirî. Erîdû navê bajarê Sumeriyane. Urûk jî bajarekî Sumeriyane. Ew ji kurta ya erdê tê. Bingeha vana bêja erde. Nav zimanê Sumeriyan çanda erdê gelek pêviste. Ber wê yekê gelek cîhanda kar kirine.
[biguherîne] Lû
Yek jivan bêja LÛ ye, tevî çandin Zagros û Anatolya de LÛ tê mana meriv.Gelek navê qral û yezdanin wana bi bêja lû destpê dike. Bi zimanê Kurdî jî Lû tê mana meriv.lo; mêr, lê ; jin. Istiranin Kurdî bi lê lo dest pê dikin.
Ev pirs di cîhê xwe de ye. Yek çandê merivre gotiye lû, anjî her çandeki cida cida gotiye lû. Ev wekhevi tasedufiye?
Na ev wekhevi tesadufî nine. Yek çandê ji merivre gotiye lû. Çandên dinê jî ji wan girtiye. Ev çanda berê bêja lû kar kiriye çanda Gûtiya ne.
Çandin dinê ji Gûtiya girtiye. Têkilyê van çanda tenê LÛ ye. Na zidetir têkiliyê wan hene.
Gûtiyan, Sumeriyan, Lûviyan, Xatiyan, Ûrartûyan ji meriv re gotine lû. Navê qralê wana bi lû destpê dikin. Mîna qralê Ûrartûyan LÛTÎPRÎ. Mîna qralê Sumeriyan ZÛGALÛGESİ. Meriv dikare van mînaka gelek zêde bike. Lê bese.
Lûlû; Bakurê Zagros li nav dîrokê navê çandeke Kurdiye. Beri zayînê ew çand jiyan kiriye. Li nav çanda rojhilata navin cihê giran digre çanda Lûlû. Her visa rojava bakûr navê çandekî jî Lûvî ye. Ev jî çandake pir kevnare. Berî zayînê dema Xatiyanda jiyane.
Lûvi; herêma bajarê Wanê navê eşîreke Kurde. Ev Eşiret li devdora navça Erdîşê dijî. Nivîskarê navdar Kemal Yaşar li vê eşîretêye. Navê kale bavê Yaşar Kemal Kotê ye. Ev kotê û Gaûto wek hev tê xwandin. Berê navê Kotê ser gelek Kurdan hebu. Lav; bi zimanê kurdî tê mana xortan. xortên hêj nû dipije. Nu sımbêlê vî xoy dide.
[biguherîne] Lûgal-Galû
Li nav çanda Zagros LÛGAL cîhe pir grîng hildide ser xwe. Berê Sumerî, paşê gelên Zagros hemî lûgal kardikin. Sumeriyan ji qralên xwe re dikotin lûgal,anjî lûgalgalû, li vir lu tê mana meriv. Ga tê mana mezin. Bêja Ga; pêşiya bêja anjî paşiya bêja were kar kirin tê mana mezin. Lûgal merivê mezin. Ûrartûyan jî qralê xwe re kotine ŞARGALÛ ev galû Sumeriyan de maye. Ûrartuyan şarû daniye ser.
Her wıha kurdiya îrode Kalu merivê mezin. Merivê temenê wî pêşta çûyî. Merivê Xwedî nebî. Mîna tê gotin Kalû bavê me
[biguherîne] Şarû
Şaru; bêjeke Ûrartûya ne. Her wiha Kurdiye. Zimanê Ûrartûyan de tê mana [şur]. Zimanê Kurdî şûr, şer, şêr wek hevin. Hemu jî tên mana mêrxaziyê. Şêr; qralê daristanê, şur; çeka mêrxaza, şer karê mêranî. ber vê yekê Ûrartûyan şarû danîne pêşî ya lûgal. Mîna qralê Ûrartûyan yê herî mêrxaz Şargiştî. Şar; qral, Giştî; hemu.
Zanyar Arkeolog Prof. Dr. Altan Çiligiroğlu wiha dibêje;
Nivîsa ser Şûrê Tûncî a li qela Eyanis de hatî dîtin a qralı Ûrartûyan Rûsa ye duwemine. Ser vê çekê ŞÛRî dinvîse. Ev nivîs delîlê Şûrî navê Şûr anji Rim anji bi giştî navê çekane. Ev şûr sala 1996 de li qela Eyanîs hatiye dîtin. ( Urartu Krallığı ve Sanatı İzmir 1997)
Qela Eyanis girêdayî bajarê Wan'ê herêma Tîmara dane.
Ûrartûyan wek Sumriyan ji qralê xwera gotine galu. Lê pêştir şaru jî danîne pêşya galû carna jî paşiya bêja galû qralê xwere gotine şargalu anjî şargalûşar. Hinek dibêjin Şarkalu evjî raste. Zêde nêzikî kurdiya îroye.
Li nav zimanê Sumeriyn jî ŞAR heye. Wek meriv bêje ANŞAR. Anşar tê watea perensesê asîmana.Navê stêrka Saturn e. KİŞAR tê watea Qralê erdê. Navê qralê Mediyan ê Împaratoriya Mediyan damezêrandiye navê wîna KEAŞTARATÎ ye. Şar piştî zımanê Sumeriyan û Ûratûyan Mediya ew zivirandine KEY. Mediyan ji qralên xwera gotine KEY. Mînanî Key Akser, Key Astayeg.
Dema em zêde ser bêja Şaru disekinin gelek tişt têda têne xuya. Yek ji wana navkirina bajaraye. Bi kurdî cîhbûnêre Gund, an jî bi zaravê Dimilkî Dûva dibêjin. Li cîhe çand û huner û serdarî lê dijiya jêra gotine Şaristan û Bajar. her bajareki qraleki wêna hebû yanê Şarû ki wêna hebû. Li vir tiştek xuya dike ev bêja Şaristan (şaru-istan) li Şarû tê. Şarû serdarên bajaran bûn, levra ew bajara rûdiniştın. Bo parastina bajara devdorê vina Şûre dikişandin. Ber wê yekê jira gotine Cîhê bi Şûre ciha serdar yanê şarû têda rûniştî. Paşı ev bêje tevi rojhilata navin bi mana Şehir hatiye karkirin. Bingeha wê Şarû ye.
Bajar; Li Birc û Birgê tê. Dema Şarû ya ser şûre devdorê bajara birc bilindkirin Kurdan ji vira ra gotin bajar Yanê birc. Cîhê devdora wêna bi birca hatî qehimkirin. Kesên tida rûniştî re jî gotin Bajarî. Paşê ev bêje zimanê avrupîde bu Bûrjûva.
[biguherîne] Şûînî-Şîvînî
Mîna me jorê gtî,Şûînî qralekî Ûrartûyan e. Kurdî tê mana şivan. Tenê ewe? Na navê çend qralê Ûrartûyan yê wek Şûînî hene. Wek Şînîrî,Arşûnîûînû, Şînûîardî,Îrmûşînî,Alaptûşînî.
Pêştirî vana tiştekî dinê balkêş jî heye. Ev jî memê şivane. Memê şivan li nav zozanê Nordizê ber çemê qrom şikeftê wî hene. Mîna şkefta maran, şıkefta usub xan. Her şkeftik 600-700 pez têda cîh dibe. Memê şivan xwudanê gelek pezî buye. Perçeki zozanê Feraşîn ên li nav Zagros zozanê Nordizê warê memê şivane. Memê şivan tenê ne şivanê zozanê Nordizêye. Ew nav çironga bîrû baweriyê kurdan jî dijî.
Memê şivan çîronga Osê Arnêsê de jî heye. Osê şivanê pezê kuviye,şivanê pezê şahê cinaye. Li çiyayê Arnêsê.
Wina pêştır, Memê şivan li nav sed roja beranberdanê tê pirozkirên gejna bereketê dejî heye.
Kurd vê gejnê re Dibêjin gejnê kuseger, kose. Bi baweriya kurda wê rojê piştî pîrozkirina şivana, nîvê şevê şûnda Memê Şivan tê nav gova digere bo adana pez. Bo Mem tariyê ne tırse xwediyê pez çira dadinin gova bona Mem vere govê wana.
Em li vira çi dibînin. Pez xwuyîkirn u pêvîstiya wêna ya çanda Ûrartûyan û Kurdan. Wekheviya çanda Ûrartûyan û Kurdan.
[biguherîne] Ebanî-Banî-Wan
Ûrartûyan ji welat xwere gotine EBANÎ. Gelek dîrokzan dibêjin navê Ûrartûyan yên berê Bîanî bû. Navê bajarê Wanê li vir tê. Evana rastin lê Bîani lazime bi mana neyartiyê nebe. Ew tê mana cîh bûnê yanê Bani. Paşê ew bûye wanî u Wan. Lewra B û W dewsa hevdir tê xandin. Bi zimanê Kurdî Banî tê mana cîh bûnê. BAN sergırtına avahiyaye. Avayî lı ebanî tê. Avayî li nav gelek çanda heye.
Berî vana em Ebanî li Zagros nav qralê Gûtiyan dibînin. Navê qraleki Gûtiyan ANÎNÎ-BANÎNÎ YE. Ev Banînî ya vira tê mana cih bûnê.
Navê bajarekî Ûrartûyan Erûbanî ye. Tê mana !!erdê banî!! Navê dayîka Yezdanê Ûarrtûan yên herî mezin Baniye. Li rojhilata Zagros navê bajarekî Kurdan Bane ye. Vana pêştir bi navê wan destpidike anji bi navê wan xilas dibe mînanî Tetvan - mînanî zorava- Kurdava- Kendalava- Vartînis bi sedan navê bajar û gunda heye.
Alîkî din em vî navî li nav çanda Xatiyan dibînin. Xatiyan bo gunda gotine !!Duwa!!. Duwa mana cîhê avakirî. Paşê eva bi zimanê Erebî bûye !!Duwalet, Duwal!!. Bi Tirkî di bêjin Dewlet.
Hê niha ji Kurd bi zaravê dimilkî gundara dibêjin Dûwa. Em li ku binêrin Dûwa, Bîanî, Banî, Wan evana hemi tên mana cîhbûnê. Di dema Gûtiyan de heya niha tê karkirin. Lûviyan jî gotine Dûva ji cihê banîre. Lûviyan bêja ava mînanî kurdiya iro paşiya navê bajara karkirine. Mînanî Arzûva, Aadanava( Adana) Adiyava(Adiyaman) Navê bajarekî Mediyan jî Zamua ye. Yanê Zamûva.
Sumeriyan gotine DÛ ji avayî çêkirinêre. Dûvar jî lî vir tê. Bi Kurdî iro dibêjin ava. Ava îda tenê nayê watea cîhbunê anjî ban çêkirinê tê watea cîhê pêkte çûyî. Cîhê geş bûyî, cîhê devlemend. Ava Bûye çand. Bo cihê xaş bi Kurdî dibêjin xwedê AVAKE. Çanda avayi bi serê xwe nav dîroka merivatiyê de cîhe giring digre.
Mîna me livir dîtî em her derî têkiliyên çanda Zagros û Sumeriyan û Kurdan bi hevra dibînin. Ev têkilî ne têkilyên bêjane yê çandêye.
[biguherîne] Hinek wekheviyên din
Bad: Bi zimanê Sumerî bad tê watea ên dûr û bilind. Bi wate ke din ên kevin, ên cîhê mirî têda. Yanê tiştên bi faîde. Ev jî ne dûri çanda kurdiye. Bi kurdî tiştin faîde nede jira dibêjin çû badê. Keda bi serkeftin re dibêjin Keda me çû badê. Yanê çû hewa. yanjî me xêr lê nedît çû bin erdê.
Bad navê merivaye jî. Badê kurê Rustemê Zal. Bad Bîn Dostêk navê dîrokîne. Bado çend sal berî niha navê gelek merivê kurd bû. Bad ser navê gunda jî heye. Mînanî Sînava, Zorava, Badava ji navê gunda ye.
Dilbad: Navê stêrka Venûs e. Venûs di mîtolojiyê de sembola evînê ye. Li vir jî hewa tê xuya. Kurdî ji weye. Dilbad- Dîlber bi zimanê Kurdî hezkirîne. Hezkiriya Kurda li hewa dibe Dilbad. Bû ye stêrk. Gava stêrk li esmana dirijin bi Kurdî dêbêjin merivek mir. Her wiha tê gotin Stêrka me li esmana rijiya. Berî mirinê Dilbad yanê evîna Kurda li esmana li jor tê xar.
Ninza; Nawê yezdanê sumeriyene, ê nan zayîni.
Ninda; navê yezdanê sumeriyane ê nan belavkirî.
Dîkdîko; bi zimanê sumerî navê civîkî ye. bi kürdi navê mirîşka nêr e.
Girgamêş; Navê şervanê sumeriyane. Bi wate; gir bi zimanê kurdi mezin e, grînge, ga tê wateya devarê nêr. anjî ên bi hêz. mêş tê watea tiştên reş.
[biguherîne] Çanda Zagros
Pirsgirêke ke mezin pêşiya me de heye. Ev pirsgirêk ne hatiye bersîv kirin. Em dikarin bêjin ne hatiye pirs kirin. Lazime ev pirs were zelal kirin.
Ev pirs Mezopotamya ku ye.? Heya ku diçe? Mezopotomya jorî ku derêye? Ya jêr ku derêye? Anatolya ku derêye?
Zagros heya ku derê ye. Em van pirsan zelal nekin em nikarin dîroka Mezopotamya, çanda Mezopotamya zelal bikin. Bi sînorê cografî belkî ev pirs neyê bersîv kirin. Lê bi çandî em dikarin evî sînorî zelal bikin.
ji mera çi lazime em vê pirsê zelal bikin. Em dikarin dîsa dîrokê mêze bikin.
Dîrokzan dibêjin Mezopotamya tê mana navbera çemê Dîcle û Firat. Ev terîf teng nîne? Pirseke wiha tê hişê meriv. Belê tenge. Ber vê yekê Mezopotamya jêr u jor lazim buye.
Li navbera Firat û Dîcle tenê Sumeriyan jiyan kirine. Li jêriya navbera Dîcle û Firat. Carna çandê dev dorê ketine vî erdî. Lê ev erd warê Sumeriyane. ji bo meriv vê yekê saz bike, dixaze meriv beriya Sumeriyan mêzeke. Beriya Sumeriyan van dera çi hebu.
Wê mijarê emê di behsa beşa Sumerî ku hatine de bikin. Bila Ev yek çêtir vere famkirin. Berî vana em dikarin evê yekê bêjin.
Mezopotamya bi firetayî devdora çemi Firat û Dîcle hildide nav xwe yan jî na. Eger wiha nebe Wê çandêre meriv tenê nikare bêje çanda Mezopotamya. Wê demi meriv wê çandêre bêje çanda zagros zêdetir raste.
Her viha firetaya vê çandê li zagros bigre heya Derya Hezar. Li vir bigre heya Kafkasya û Anatolya navîn, li wir jî dizivire Behra Sipî heya Deşta Kenanê diçe. Ev der hemî bin bandora çanda Zagros dane. Serê Nuh pêxamber de bigre heya Îbrahîm pexember gelek pêxember li vir derketine. Van pêxeberan jî çanda zagros gerandine.
Mezoptamya jorîn, İrana rojava,Anatolya, hinek jî Kafkasya jêrin bin bandora vê çandê ne.
Ber vê yekê meriv vê çandêre bêje çanda mezopotamya teng tê. Lerva ev çand berî navbera du çema 13.000 berî zayînê li Zagros bê banî kirina genim û genim çandênê dest pê kiriye. Piştî wêna 11.000 sal berî zayînê li Newala Çorî bi cîhbûnê berdevam kiriye. Li Newala Çorî bi banîbûnê re çanda baniye dest pêkiriye. Gelek paşê şûnda ev çand peyayî Şînar bûye. Yanê Mezopotamya jêrîn. Navenda vê çandê zagrose. Ev çand li Zagrosê zaye. Paşê dora Zagrosê tejî kiriye.
Mezopotmya jorîn û Anatolya Rojhelat gelek pêvistin. Ber ku gelê van erdan jiyana wana wekhevin. Çanda wana vek çanda Zagros e. Bin bandora Zagros de mane.
Meriv çanda Mezopotamya jorîn a Anatolya Rojhelat re bêje çanda ZAGROS gelo şaşiye. Lazime ne şaşî be. Ev çand wekhevin. Perçekî bi navê çanda Mezopotamya, perçekî bi navê çenda Anatolya li hev weqetandine. Ev dibe sebebê şaşiyan. Wekheviya çanda Zagros perçe dike.
Bi rastî çanda Zagros bin vê perçekirinê de winda dibe. Çanda zagros nayê xuya. Dibe çanda Anatolya, ya Mezopotamya, ya Îrana Rojava. Hemû jî rastin. Pêvîste yek navê vê çandê hebe. Ew jî çanda Zagrose.
Bi cografîk Anatolya, Mezopotamya û yên din, lê bi çandî em bêjin Çanda Zagros zêdetir rast tê.
Li Anatolya Xatî, Lûvî, Hûrî, Mîtanî, Mûskî,Bîanî, Sûbartû, Ûrartû, li Mezopotamya Gûtî, Lûlû, Qasi, Qardûk, Hûbişka, Med, çanda wan gelek wekhevin. Li jêrtir Sumerî wekî wanin.
Em vê çandêre bêjin çanda Zagros. Şaşiyên meyin kêm bin.
Dîrokzan Samoel Kramer Noah li ser Sumeriyan gelek kar kiriye. Di dîrokede 33 zanînê ewilî peyda kiriye ser navê Sumeriya. Gelo Sumerî kîne û li ku hatine.
[biguherîne] Sumerî Ji Kû Hatine
Gelek dîrokzan li ser dîroka Sumeriyan sekinîne. Bi teybet Sumerî ji ku hatine. Ev bûye pirsa tevî dîrokzanê Rojhêlata navîn û dîrokzanin Avrûpî. Serekê van dîrokzanan Samoel Kramer Noah e. Hem Samoel yekemine. Piştî Samoel gelek tiştên nû derketine holê. Zêde xwebat hatine çêkirin. Niha bila eva vira bisekine em verin ser dîroka kevnar ka çi dibêje.
Di dîroka merivatiyê de teybetiya herî mezin dema Neolîtîke. Piştra jî dema Kalkolîtîk e. Berî neolîtîkê çand bo merivatiyê gelek pêvîst nîne . Levra hêj meriv ji şikefta derneketine. Gera mervatiyê tenge. Zêde lazimî jî tineye. Meriv her derî ji şikefta xwe ya germ razîne. ji xwe cîhana meriva şikefte wana ye. Qasî şikeftê tenge. Kar û bar tineye. Bal meriva ji geliyê wî pêştir cîhan tineye. Geliyê xwe derneketiye nizane.
Lê dema neolîtîk visa nine. Neolîtîk destpika çanda merivatiyê ye. Yekemin meriv,gunda avadikin çandinê dikin. Zeviya diçînin. Dest ji nêçirvaniyê bernedin lê dest bi çandini dikin.
Li kî derê?.
Ev pirs gelek pêvîste. Bersîva gelek pirsa têdane.
Li ku dest pê kiriye.
Li Zagrosê.
Berî zayînê salin 11.000 de li Newala Çorî. Ji wêra tê gotin NEOLÎTÎKA Rojhilata nêzik. Wê demê li Avrûpayê, li Asya Navîn, li Kafkasya,li Afrîka neolîtîk destpê nekiriye.
Neolîtîk; Li Ewropa berî zayînê navbera 5000-6000 salan, li Rusyayê sala 5200 de, li Asya navîn salên 5500 de, li Afrîka Bakûr salên 5000 de destpê kiriye. Di van sala de Zagrosê dema Kalkolîtîk destpê dike. Piştî Zagros berî her derî Anatolya navîn de neolîtîk destpê dike. Sala 8500 de.Li vir tê xwuya Çanda Zagros qasî 5000 hezar sala berÎ herderî despê kiriye.
Niha em dîsa verne ser pirsa xwe ya berê. Sumerî li ku hatine? Berî Sumerê, berî tevî cîhanê neolîtîk li Zagros dest pê kiriye. Sumerî jî cînarê vê çandê ne. Em li vir evê dibînin. Çanda Zagros peyayî warê Sumeriyan bûye. Sumerî li Zagrosê peyayi sumerê bûne. Li Avrûpayê anjî li Kafkasya anjî li Asya navîn ne hatine. Sumerî berî zayînê sala 5000 de derketine holê.Piştî derbas bûna Zagrosê dema kalkolîtîk.
Dema neolîtîk de merivê Zagros pêştir li tu dera meriva hê ne dizanîn genim biçînin. Hê nêçirvanî dikirin. Ça rabûn li wandera hatin, tu derî nesikinîn heya warê Sumeriyan. Sedemê wê çiye. Li tu derî nesekinîne. Çima nesekinîne. Ewana warê Sumeriyan nasdikirin heya wira bê bêhn hatin. Çi pêvîstiya deşta sumerê hebû. li ku, li nav Çend salada hatin. Li ku derbasbûn. Netevê Zagrosê ça rê dane wana. Sumerî heya vira hatin qet rêçek pey xwe nehiştin.
Gelek pirsên Wiha.
Çûyîna Sumeriyan li Zagrosê em bêjin wekheviya çanda wan bi çanda Zagros ra tînebe dîsa jî meriv dikare bêje li zagros rabûn çûne Sumerê. Lewra cîhekî nêzîk bû. Hêdi hêdi çûn . Nav çend salan çûn. Netewê zagrosê jihev belavbûn. Gelek sedemê viha meriv dikare bêje. Li Zagrosê pêştir ti derî sedem tineye Sumerî li dervayî Rojhilata Navîn werin. Zanyar jî dibêjin Sûmerî li Zagros peyayî Şînar bûne 12000 sal berî zayînê.
Heya niha dîrokzanekî jî ne gotiye livir hatine. Li ber vê yekê hatine. levra nesedmk neyheye nejî belge hene. Heya niha li tuderî beriya Sumeriyan ne hatiye dîtin ji zagros pêştir.
Hinek bêjê Sumeriyan rengê bêjê vana didin ev sedem bo wana bes tê xwuya, ji bo hatina Sumeriyan li derveyî Rojhilata Navîn. Eger ev besbe bi sedan bêjê Sumeriyan rengê bêjê Zagrosê dide. Her wiha bêjê Kurdan.
Bi Zanîstîna îro meriv dikare evê bêje; Sumerî li zagrosê çûne. Levra çanda Sumeriya gelek xurt bejî lê pêştirî çanda Zagrose. Sumeriya ev çand li Zagrosê birin li warê xwe yê nûde geş kirin.
Levra jiyana deştê ne wekî jiyana çiya hisay bû. Germayî zor bû. Avayî lazim kir. Sumeriyan avayî çêkirin eva jî piştî çanda zagros e. Germayî zorbû avdarî lazim kir. Cew çêkirin zevî avdan. Deşt ewana ne diparistin, ber wê yekê Qela û şûre lazim bû. Qela û şûre çêkirin. Gelek tiştên wiha.
Em pirsek dinê pirs bikin. Gelo Sumerî mecbûrin ji cîhekî dinê werin. Çima em wana ji derve dînin. Em bêjin, em çanda Sumeriyan û dîroka Sumeriyan nizanin. Me tiştekî wiha ne bihîstiye. Dîsa jî li Rojhilata Navîn çandeke gelek kevnar heye.
Ew çiye?
Ew çanda pêxembera ye . Berî zayînê bi hezar salan çandan pêxembera li Rojhilata Navîn derketiye holê. Gelek dîrokeke balkêşe jî. Em tim dibêjin berî zayînê, zayîna kê ya pêxembr Îsa. 2000 sal berî niha ji Rojhilata Navîn derketiye. Berî wîna pêxember Mûsa heye. Îbrahîm heye. Adem pêxember heye. Merivê yekemîn.Çanda yekemîn. Bila merivê yekemîn nebe, dîsa jî gelek kevnare.
Li Avrûpa li Asya Navîn li Kafkasya çande ke wiha tineye.
Sumerî jî bê çand nabin.Cîhê çand têde tinebe Sumerî ji têda tinene.
Çanda Sumeriyan kengê derdikeve holê? 5.000 hezar sal berî zayînê. Li Zagros kengê derketiye holê 13.000 hezar sal berî zayînê. Banîbûn li ku çêbûye 11.000 hezar sal berî zayînê li Nevala Çorî rojava Zagros. Em pirs bikin 11.000 hezar sal berî zayinê li Avrûpa, li Kafkasya, li Asya Navîn yanjî li Afrîka banîbûn hebû. Na, tineye. wêsa be em disa pirsbikin Sumeriyan banîbun li kê girtin. Yek bersîv heye, li Zagros Şikefta Şanîdar û Nevala Çorî.
Li ku hatine?
Zanyar wiha dibêje;
Piş tî tûfanê 13.000 hezar sal berî nîha hêj deştên jêr hişk nebibûn. Heya merîv neval û baniyê dora çiya peyayî deştê bûn hezar sal sera derbas bû, piştî hişkbûna deştan. Evêya esasên Pirtûka Teqwîn jı mere dibêje; Çend nesîl piştî tûfanê merivên li rojhilatê yanê Rojhîlata Mezopotamya lî herêma çiya jêrtir li diyarê ŞÎNAR da (Sumer ) deşt dîtin lî wir rûniştin.
Bi gotîna nivisên Sumeriyan, dexil ( genim û ceh û şilêl) yekemîn li girên bilind li çiya, ne li deştan destpêkir. Bi vî avayî ENLÎL dexil li ava lehiya parast û çandina dexil belavkir. Paşê du heb yazdanên Sumeriyan yên navê wana NÎNMAZÛ û NÎNMADA çandina dexil anîne deştên jêr.
Çevganiya genim û şilêl bê xuşuş ên mîna Şikefta Şanîdar da hatî dîtin bingeha wana genim û cehê beredayî ye '.' (12 th planet/ Zecrharia Sitcihn- 12.Gezegen. Werger Yasemin TOKATLI.Weşanın Ruh ve Madde/ Rupel 439-440)
Em dîsa pirsbikin Sumerî li ku hatine ?
Ev cîhê Zanyar dibêje kîdere?
Yek bersîv heye Zagros Warê Gûtî warê Kurdan.
Zanyar Zecrharia Sitcihn eyni pirtûka xwe de li perê 351 de qala peyveke Sumeriyan dike; A.RA.Lİ. cîhên ava bin erd. Cihê avê. Ev peyva wek Kurdiya îroye, yanê AV. Rİ. LÊ. cîhê av têda. Avrêl her wiha navê meha Nîsanê ye. Nîsan meha baranê ye, meha avê ye. Gelo zêde gotin lazime ji vêna ra.
Ev NÎNMADA ji Kurdî ne navekî xerîbe.bi Kurdiya îro Nan Me Da . Ji xwe ev yezdanê Sumeriyan nan daye. Yezdan dibê Nan Me Da. Raste nan evî daye. Ber wê yekê navê wîna NÎNMADA ye. Ê din jî NÎNMAZÛ ye. Ew jî dibê Nan Me Za. Yanê nan min îcatkir. Li kîderê. Mîna zanyar gotî li Zagros. Nînmazû Nan îcat kiriye Nînmada nan belav kiriye. Ev herdu bêje jî Kurdîne. Em dizanin Sumeriyan ji Nan ra wek Kurdiya îro gotine NAN. Nînmada bi zimanê Kurdî tê watea Nan da me .
Gotinên Zanyar Bedrich Hrozny ji vî avayiye. Hrozny dema zimanê Hîtîtan şirove dike bi peyva Sûmeriyan NîNDA dest bi xebata Xe dike.
Zanyar Hrozny wiha dibêje; NİNDA-an ezzatenî watara ekuttenî Yanê Hûnê nan ji buxwen av ji wexen. Zanyar Bi bêja NîNDA destpê dike têkiliya zimanê Hîtîtan û Hînt Avrûpiya derdixe holê. ( Hitit Çağında Anadolu/ Sedat Alp/ weşanên TUBİTAK.)
Eger zanyar çanda Kurdî rind nas kiriba anjî alî ne girtîba, yanê şovenîzma Avrûpayê ne kiriba bi hêsayî dikarî bi alîkariya Kurdî evê peyvê şirove bike. Levra Nan Kurdî ye watara, bi awayekî din avtera Kûrdî ye.
Bi gotina zanyar Muazzez İlmiye ÇIĞ jî ya pirtûka xwe ya bi navê Sumerli ludingirra rûpela 14 mîn de Sumerli Ludingirra wiha dibêje; Kalebavên me li çiyayê Rojhilata bakûrê Şînar hatine deşta Şînarê. Em disa pirs bikin ev çiya kîdere, bê xuşûş Zagros e. Meriv dikare bêje cîhekî dine, na.
Li eynî pirtukê rûpela 65 de Lûdîngirra wiha dibêje; Gûtiyan welatê me talankirin, lê serdariya bajarê Ûr, Ûmma,Nîppûr, Urûk ji qral Lagaş re hiştine. Ev bajarana cîhê çanda Sumerîne. Carna tê hişê min gelo ew ji millekî netewê me bûn.
Em vê beşa xwe bi gotina Zanyar Zecrharia Sitcihn bigrin.
Zanyar dibê em bê şik dizanin Merivatiyê li mezoptamya, li deştan destpê nekiriye. Merivatiyê li Çiyayê Zagros destpê kiriye.
[biguherîne] Rêça Çanda Zagros
Çanda Zagros bi navekî din Çanda Gûtî anji çanda Mezopotamya bi teybeti çanda Sumerî li devdora çiyayê Zagros pêştir belavî cîhana kevin jî ( Avrûpa asya navîn rojhilata navîn) bûye.
Heya serketina çanda Sumeriyan netewê cîhana kevin tenê devdora wana bala wan dikişand. Levra ji wan re çêre lazim bû ew jî devdora wana zêde hebû. Piştî serketina çanda Zagros Rojhilata Navîn bala wana jî kişande ser xwe. Genim çandin, pez kedî kirin û banîbûna gunda revşa neteva becayiş kir. Dema Sumerî bê vê çandêre daketine deşta Şînar beri her netewî bala netevê Amorî anjî Samî ya kîşandin. Netevê Amorî hêdi hedi ber bu Şînar hatin. Li deştê da têkilî ji Sumeriyan ra çêkirin. Parastına deştan zor bu ber wê yekê carna jî talan avêtine ser varê wana. Lê beri hinga nedikarîn talana bavêjine ser Zagros. Gelê zagros di selametiyêda bû saya serê çiya.
Piştî nivîsa Sûmeriyan çanda Sumeriyan li devdora xwe zêde hate naskîrîn bala gelek netevên din kişande ser xwe. Zagros û devdora wêna bibû zeviya çandê. Çavê her netewî li vê zeviyê bû. Îda hêdi hêdi netewên dûr ên binivîsa wana ew naskirîn ber bi Zagros dihatin. Ne dikarîn bikevine nav çiyayên Zagros lê deştên devdora Zagros dixistine bin bandora xe anjî talan dikirin. Hinek ji wana aliyê Rojava Anatolya cîhbûn ên mînanî Hititan û Lîdya û ên din.
Peyğemberin demê û bazirganiya Hûriyan û Asuriyan jî naskirina çanda Sumeriyanda gelek rola wana çê bûne. Bazirganên Hûrî hêj 3000 sal berî zayînê diçûn Şînarê dihatin. Cil û bergê Sumeriyan Huriyan tevn dikirin. Hê niha jî herêma Hekkarî ya ev cil ûberg tewnekirin heye. Hespên Zagrosê Hûriyan banî dikirin. Hûrî cinarê netevê roj avabûn têkilêyên Zagros û rojava bi bazirganiya Hûriyan dihate çêkirin. Heya dema mediyan. Çanda Zagros gav bi gav zêde dihate naskirin. Gava herî mezin piştî Hûriyan Mediyan avêtin.
Împaratorya Mediyan ya mezin çanda Zagros li Anatolya Navîn bigre haya Asya navîn belavkir. Sînorekî Mediya gihîştî bû Asya Yavîn yek jî gihîştibû Anatolya navîn. Evana çanda Zagros tevî Rojhilata Navîn dane naskirin. Piştî Mediyan Axamediya ( ahamenid) ida ev rol hildane ser xwe. Dema Axamediyanda netevê Derya Ege ên mînanî Yûnanan çanda Zagros naskirin. Bi ola peyxember Îsa ra Avrûpiya jî ev çand zêde naskirin bala wana kişande ser xwe. Ola Rojhilata Navîn bu ola Ewropa. Berê wana îda zivirî ser Rojhilata navin.
Îda çanda zagros tevî cîhana kevin dihate naskirin. Bala her netevi ser rojhilata navin bû. tedî û talanî destpê kiribû.
Çanda zagros ji ber nivîsînbûnê çandê devdora xwe hilda bin bandora xwe. Xurtiya çanda Sumeriyan mînanî lehiyê devdora xwe dixiste bin bandora xwe. Çanda Sumeriyan îda bal her netewî hebû. Bi teybetî peyvên Sumeriyan. Gelek netewa peyvên sumerî kar dikirin. Mînanî Îngilîziya niha. Zimanê sumeriyan bi bû zimanekî sereke. Zimanê edebiyatê û hunerê.
Hêj niha jî ev peyv hene nav zimanê wana. NaV çanda wana çanda Sumeriya niha jî heye. Mina Navê meha nisanê. Meha AVREL, Mîna meriv bije ERD.
Bi Kurdi ji razibunê re dibêjin SİPAS zimanê Rusî jî dibêjin SİPASÎBA, bi Kurdi merivê yekeminre dibêjin MİN anjî Ez Tirkî û Azerî dibêjin BEN û ÖZ. Ev peyvan dema Mediyan li nav zimanê vanda cîh hildaye. Kurdî AVA, tirki buye EV. ber vê yeki hinek niviskar dibêjin zimanê me û Sumeriyan vek heve. Sumerî û Kurd dibêjin ERD. Îngîlîz jî dibêjin WORD. Erebi; arz. Tirkî bûye YURT.
Kurdî alî girtinê re dibêjin DUALİ Firansiz dibêjin DUALİZM. Kurdî ji Pê re dibijin LİNG İngilîz jî dibêjin LİNG.
Nuh; pêxemberê teze. Nûh, Nû, New evana bi zimanê Kurdî tên watea teze, hêj. Bi zimanê Avrûpî New tê watea teze. Mînanî Nevyork. New years; sala nû.
Bingeha mîtolojiya Yûnan mîtolojiya Rojhilata navine. Mina tufana Nûh, tufana Yûnan jî heye. piştî tûfanê yezdanê Sumeriyan çiyayê Nîzîr tên cem hev. Yezdanê Yûnan li çiyayê Olîmpûs tên cem hev.
Destana Kawayê hedad li Asya navîn bûye Ergenekon Destanı. Newroza Zagros belavî tevî Rojhilata navîn buye. Lê neveroka wê vek esasê wêye. Li nav Mîtolojiya Yunan cengaverek wek Kawa heye.
Bırc- Bajar li Ewropa bûne Burg. Mînanî navê bajarê Hambûrg,Luksembûrg. Bajarî li Arûpa bûye Bûjûva. Bûrjû-va; êb birc ava kirî.
Em pirseke bê bersîv danine vêderê. Gelo netewê Hînt-Ewropa bi teybetî netwê Aryan li Ewropa hatine Rojhilata Navîn anji Çanda Zagros çûye Avrûpa. Demeke nêzik de evê jî zelal be.
[biguherîne] Za-Ka-Lu
ZA-KA-LU; Merivê mezin za. Merivê mezin li Zagros zaye. Ev hersê bêje tenê zimanê Kurdî de hene. Ne zimanê Ereban ne zimanê Farisî de hene. Ne jî zimanê Tirkî. ji xwe Tirk salên 800 piştî zayinê hatine Rojhilata navin.
Herwiha ev hersê bêje zimanê Sumerî de jî hene. Çanda Sumerî de cîhê van hersê bêja pir girînge. Em bê şik dizanin Sumerî navbera 5000- 1950 salan da berî zayinê li Rojhilata Navîn herêma Mezoptmya jiyane. Wisa tê xuya ev hersê bêje wê demêda mane. Li dema Sumeriyan. Li vir eva tê hişê meriv.
Eger Kurd qasî Sumeriyan kevnar nebin çavakî ev bêjana bi şirîkatî kar kirine. Kurdan ev bêje ne dabine Sumeriyan li kê Sumeriyan ev bêje hildan. Anjî Sumeriyan ev bêje ne dabine Kurdan, Kurdan li kê hildan. Bê şik meriv dikare bêje çanda Kurdî qasî çanda Sumerî kevnare. Levra wek heviya çanda Kurdî û Sumerî ji çandên din ên Rojhilata Navîn de tineye.
NOT: ev gotar hê projyeke nuye hedi hedi dinivisim. fikru ramana mine. lê ezê çavkaniyanji binivisim. daviya gotarde. hê gelek kêmasi ji hene. bo agadariya ve gelek sipas.
