Одағай
Уикипедияның мағлұматы
Одағай - сөз табы. Одағай сөздер көбінесе адам сезімінің алуан түрлі күйін білдіретін дыбыстар сияқты болып келеді. Бірақ олар жай ғана дыбыстар емес, жұртшылыққа әбден түсінікті болып, белгілі дағды бойынша сөз ретінде пайдаланатын дыбыстар. Олар жұртшылыққа әбден түсінікті болып қалыптасқандықтан, жай ғана дыбыстардың қатарынан шығып, белгілі сөзге айналған. Мысалы: Уау, жігіттер-ау, бұл қалай? (Ғ. Сланов); Па, сабаз, мал болғаныңа! (бұ да); Түу, қандай тымырсық түн (бұ да); Е, жолдас, жақсы жатып, жай тұрдыңыз ба? (С. Мұқанов) дегендердегі уау, па, түу, е деген одағайлар үйреншікті сөздерге айналып, жұрттың бәріне түсінікті болып кеткен.
Одағай сөздер мағына жағынан заттың өзі туралы да, сыны, саны, қимылы туралы да, қимылдың жайы-күйі туралы ұғым бермейді.
Мазмұны |
[өңдеу] Ерекшеліктері
Одағайлар - өз алдына ерекшеліктері бар сөздер. Ал ол ерекшеліктері мыналар:
- Одағай сөздердің мағыналары адамның әр түрлі сезімімен байланысты шығатын дыбыстық ишараттарды білдіреді. Мысалы: Мұны бастап жүрген кім екен, ә? (Ә. Әбішев); Япырмау,жастық деген қандай қызық? (Ғ. Сланов)дегендердердегі ә, япырмау сөздер - одағайлар.
- Адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан, одағай сөздердің көпшілігінің мағыналары да құбылмалы, ауыспалы демек, көп мағыналы болып келеді.
- Одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық жағынан байланыспайды, олай болса, өзі жарыса айтылған сөйлемнің мүшесі болмайды.
[өңдеу] Одағайлардың түрлері
Одағайлар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.
[өңдеу] Негізгі одағайлар
Негізігі одағайларға: ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, ә, о, оһо, ой, ие, аһа, ау, беу дегендер жатады. Бұл одағайлар қайталанып та қолданылады.
[өңдеу] Туынды одағайлар
Туынды одағайларға: мәссаған, бәрекелді, әттегенай, жаракімалла, масқарай, о тоба, астапыралла, япырмай, ойпырмай, о дариға ... сияқтағандар жатады.
[өңдеу] Ишарат одағайлары
Адамға арнай айтылатын одағайлар.
- Көрсету я нұсқау сөздері (кәні, міне, әні )
- Ұсыну сөздері (мә, айда)
- Тыю сөздері (жәй, тәй, тек, тәйт)
[өңдеу] Жануарға арнай айтылатын одағайлар
Төрт түлік малға, ит, мысық сияқтанған үй айуандарына арналып айтылатын сөздер де бар. Мысалы:
- түйеге: көс, көс! сорап, сорап!
- қой мен ешкіге: пфша (пішә), қош, қош! шәйт! шек! шеге, шеге!
- жылқыға: моһ, моһ! тәк, тәк! құрау, құрау! құр, құр!
- ит пен мысыққа: кә, кәһ! күшім, күшім! мышы-мышы! пырс!
[өңдеу] Шақыру одағайлары
Таңдайды тақылдатып, еріндерді шүйіріп, ысқырып айтатын, транскрипциялауға қиын болатын одағайлар да бар. Бұларды, әдетте, шақыру одағайлары дейміз, бірақ олар тек шақыру ғана емес, жекіру, ұрысу тағы сол сияқты мағыналарды білдіреді.
[өңдеу] Әдебиет
- А. Ысқақов, "Қазіргі қазақ тілі", 1974 ж.
