Sagnmyndir
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Sagnir hafa þrjár myndir, germynd, miðmynd og þolmynd. Ræðst notkun þeirra af því hvort áhersla er fremur lögð á geranda eða þolanda.
Efnisyfirlit |
[breyta] Germynd
-
Aðalgrein: Germynd
Germynd (skammstafað sem gm. eða germ.) er algengasta sagnmyndin. Áherslan er á geranda setningarinnar; t.d. Jón klæddi sig, móðirin klæðir drenginn.
[breyta] Miðmynd
-
Aðalgrein: Miðmynd
Miðmynd (skammstafað sem mm. eða miðm.) þekkist á því að endingin -st (sem kallast miðmyndarending) bætist við germyndina (t.d. Jón klæddist). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar -ur, -r og r-ð
Dæmi:
- þú kemur → þú kemst
Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. hann leggst, þeir berjast.
Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. þú stökkst út í lækinn. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin -st verður að vera í öllum persónum í miðmynd.
[breyta] Miðmyndarsögn
Sumar sagnir eru aðeins til miðmynd (t.d. sagnirnar nálgast, vingast, óttast, öðlast, ferðast, heppnast og kallast) og eru þær kallaðar miðmyndarsagnir.
[breyta] Miðmyndarending
Miðmyndarending er endingin -st (áður -zt og í forníslensku -sk)[1] sem bætt er við germyndina til að mynda miðmynd.
Miðmyndarendingin -st fellur niður á eftir -st eða -sst í germynd:
- haldast: Staðan hélst óbreytt
- festast: Fóturinn hefur fest
- kyssast: Hjónin hafa kysst
- hittast: Höfum við hist?
[breyta] Miðmyndarendingin í forníslensku
Um árið 1200 endaði -umk í fyrstu persónu eintölu þar sem -mk hlutinn er komin af orðinu mik (gömul mynd persónufornafnsins mig),[2] og í öllum öðrum beygingarmyndum endaði hún á -sk sem er komið orðinu sik (sem er gömul mynd afturbeygða fornafnsins sig).[2]
Upp úr 1200 fær 1. persóna einnig endinguna -sk/-zk í staðin fyrir -mk.[1][2] Hætt var að nota -sk um lok 13. aldar (um 1300) og endingin -z notuð í staðinn. Á 14. öld komu endigarnar -zt og -zst fram (og virðist framburðurinn þá orðinn st eins og hann er núna)[1] en á 15. öld er endingin -zt nær eingöngu notuð. Á 15. öld koma fram nýjar endingar; -nzt og -zt og síðar -nst og -st. Á 17. öld var farið að bæta við endinguna -st þannig að hún varð -ustum (berjustum). Á 18. öld endurvöktu málhreinsunarmenn gömlu miðmyndarendinguna -umst og er það endingin sem notuð er í dag (köllumst, berjumst, elskumst..)
| Upp úr 1200 | Undir lok 13. aldar | 14. öld-15. aldar | 15. öld-17. aldar | 17. öld | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| -sk | -zk | -z | -zt | -nst | -st | -stum | |||
| 1. persóna | eintala | berjumsk | berjumzk | berjumz | berjumzt | berjunst | berjust | berjustum | |
 |
Þessi grein þarfnast athygli svo hún hæfi betur sem grein hér á Wikipedia. Skoðaðu sýnigreinar og grein um nafnavenjur til að bæta hana. Vandamálið við þessa grein er 'Það þarf að fara yfir þessa töflu í samræmi við heimildirnar (Vísindavefurinn og Íslenskt mál). Ef einhver á líka ritin Íslensk Tunga I-III þá væri frábært ef viðkomandi gluggaði í þær og bætti einhverju inn um þetta.' |
Og svo miðmyndarsögnin kallast sé tekin til dæmis í öllum persónum;
| Í forníslensku | Undir lok 13. aldar | Lok 13. aldar | |||
|---|---|---|---|---|---|
| -mk/-sk | -z | ||||
| 1. persóna | eintala | kollumk | köllumz | köllumst | kallast |
| 2. og 3. persóna | kallask | kallaz | kallast | ||
| 1. persóna | fleirtala | kollumsk | köllumz | köllumst | |
| 2. persóna | kallisk | kalliz | kallist | ||
| 3. persóna | kallask | kallaz | kallast | ||
[breyta] Þolmynd
-
Aðalgrein: Þolmynd
Þolmynd (skammstafað sem þm. eða þolm.) er mynduð með hjálparsögninni að vera/verða og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Þolmynd leggur áherslu á þolanda setningar en geranda er sjaldnast getið; t.d. Jón var klæddur (af móðurinni), vitað er að jörðin er lífvænleg, henni var hjálpað.
[breyta] Hin nýja þolmynd
Hin hefðbundna þolmynd sem notuð hefur verið í gegnum tíðina er notuð af bæði eldri og yngri málnotendum.
- Ég var beðin að læra heima í gær.
- Mér var hrint í skólanum.
En upp á síkastið hafa margir yngri málnotendur tekið upp á því að nota það sem kallast nýju þolmyndina.
- Það var beðið mig að læra heima í gær. / Í gær var beðið mig að vaska upp.
- Það var hrint mér í skólanum. / Í skólanum var hrint mér.
[breyta] Tengt efni
[breyta] Heimildir
- Bjarni Ólafsson. Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning, 1995. ISBN 9979-3-0874-5
- Björn Guðfinnson. Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun, án árs.
- Þórunn Blöndal. Almenn málfræði. Mál og menning, 1985.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=425850&pageSelected=9&lang=0 Íslenskt mál 264. þáttur
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Á hvaða sviði málfræðinnar hafa mestar breytingar orðið frá forníslensku til dagsins í dag?
[breyta] Frekara lesefni
- Kristján Árnason og Jörgen Pind. Íslensk tunga I. Almenna bókafélagið, 2005. ISBN 9979-2-1900-9
- Guðrún Kvaran. Íslensk tunga II. Almenna bókafélagið, 2005. ISBN 9979-2-1900-9
- Höskuldur Þráinsson. Íslensk tunga III. Almenna bókafélagið, 2005. ISBN 9979-2-1900-9
[breyta] Tengill
