Hættir sagna
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Sögn hefur svokallaða hætti eftir því hvernig eitthvað er látið í ljós. Hættirnir sýna afstöðu málnotanda til þess sem stendur í setningunni, s.s. vissu og óvissu, möguleika, skipun, ósk. Hættir íslenskra sagna greinast í persónuhætti og fallhætti.
Efnisyfirlit |
[breyta] Persónuhættir
Persónuhættir eru þrír (framsöguháttur, viðtengingarháttur og boðháttur) og beygjast eftir persónum.
[breyta] Framsöguháttur
-
Aðalgrein: Framsöguháttur
Framsöguháttur (skammstafað sem fsh. eða fh.) lætur í ljós hlutlausa frásögn, beinar fullyrðingar (hvort sem þær eru sannar eða ósannar) og beinar spurningar (ég fer á morgun, ferðu á morgun?).
[breyta] Viðtengingarháttur
-
Aðalgrein: Viðtengingarháttur
Viðtengingarháttur (skammstafað sem vth. eða vh.) lætur í ljós eitthvað skilyrðisbundið, hugsanlegt, mögulegt, ósk, bæn o.s.frv. Hann dregur nafn sitt af því að hann er mikið notaður þegar aukasetningar tengjast aðalsetningum. Dæmi; ég kæmi ef ég gæti, ég færi ef ég treysti mér, ég held að hann komi. Viðtengingarháttur er til í persónum, tölum, tíðum og myndum.
[breyta] Boðháttur
-
Aðalgrein: Boðháttur
Boðháttur (skammstafað sem bh.) lætur í ljós boð, beiðni eða skipun. Hann stendur alltaf fremst í setningu. Dæmi; Farðu. Kom inn. Sögn í boðhætti er í nútíð og aðeins í 2. persónu eintölu og fleirtölu.
[breyta] Fallhættir
Fallhættir eru þrír (nafnháttur, lýsingarháttur nútíðar og lýsingarháttur þátíðar) og draga nafn sitt af því að þeir ýmist fallbeygjast eða gegna hlutverki fallorða í setningum en tala, tíð og persóna er ekki greind:
[breyta] Nafnháttur
-
Aðalgrein: Nafnháttur
Nafnháttur er nafn sagnarinnar (skammstafað sem nh.) (nafnorðsmynd), svipað og nefnifall nafnorðs, og þekkist á smáorðinu (nafnháttarmerkinu) að sem undanfara; að vera, að fara, að geta o.s.frv. Sagnir í nafnhætti enda oftast á -a ; lesa, skrifa, skoða.
[breyta] Lýsingarháttur nútíðar
-
Aðalgrein: Lýsingarháttur nútíðar
Lýsingarháttur nútíðar (skammstafað sem lh. nt.) endar alltaf á -andi; hlæjandi, hrífandi, sofandi o.s.frv. Hann gegnir líku hlutverki og lýsingarorð. Sérstæður lýsingarháttur nútíðar verður stundum að nafnorði; nemandi, verjandi, eigandi o.s.frv., og hafa slík orð fært sig í flokk no. Oft er orði, orðstofni eða forskeyti aukið framan við lh. nt. og telst orðið þá lýsingarorð; t.d. hálfgrátandi, óalandi o.s.frv.
[breyta] Lýsingarháttur þátíðar
-
Aðalgrein: Lýsingarháttur þátíðar
Lýsingarháttur þátíðar (skammstafað sem lh. þt.) gegnir einnig líku hlutverki og lýsingarorð og er stundum nefndur lýsingarorð þolandans vegna þess að oftast á hann við eitthvað sem einhver verður fyrir; t.d. hann var skammaður, hún var lamin o.s.frv. Lh. þt. endar á -ð, -d, -t eða -inn/-in, -ður, -dur, -tur og fær endingar eftir kynjum og tölum eins og lýsingarorð, einn fallhátta; t.d. brennt barn forðast eldinn, engin verður óbarinn biskup, hann er kominn. Lýsingarháttur þátíðar er notaður með sögnunum hafa, vera, verða; t.d. hún hafði sofið, hann er valinn, hann verður sóttur. Lh. þt. kemur einnig oft fyrir með sögnunum geta, eiga og fá; t.d. ég get farið, hann fær engu ráðið, þú átt það skilið. Stundum er orði, orðstofni eða forskeytið aukið framan við lh. þt.; t.d. útsofinn, alfarnir, ókomnir, og ætti þá að greina hann sem lo.
[breyta] Heimildir
- Bjarni Ólafsson. Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning, 1995. ISBN 9979-3-0874-5
- Björn Guðfinnson. Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun, án árs.
- Þórunn Blöndal. Almenn málfræði. Mál og menning, 1985.
