Տուրուբերան

Վիքիփեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Տուրուբերան — Մեծ Հայքի չորրորդ նահանգը։ Արևմուտքից սահմանակից էր Ծոփք և Բարձր Հայք, հյուսիսից՝ Այրարատ, արևելքից՝ Վասպուրական, հարավից՝ Մոկք և Աղձնիք նահանգներին։ Տուրուբերանը վարչականորեն բաժանվում էր 16 գավառի։

Տուրուբերանը Սելևկյանների տիրապետության վերջին շրջանում մտել է Մեծ Հայքի սատրապության մեջ, այնուհետև եղել է Մեծ Հայքի թագավորության կենտրոնական նահանգներից։ Տուրուբերանի տարբեր գավառներում հնում Իշխել են Սլկունիները, Մամիկոնյանները, Մանդակունիները, Ապահունիները, Բզնունիները, Գնունիները, Խորխոռունիները։ 7-րդ դարում Տուրուբերանը ասպատակել են արաբական նվաճողները։ 8-9-րդ դարերում Տուրուբերանի տարածքում հաստատվել են արաբական ցեղեր։ Վերացվել է Աղբիանոսյան տան իշխանությունը։ Վերացել է Ապահույաց տոհմը, իսկ Գնունիները անցել են Տայք։ 9-րդ դարում Տուրուբերանը վարչա–քաղաքական տեսակետից բաժանվել է երեք մասի՝ Տարոնի իշխանություն, Կայսիկների ամիրայություն և Խութ։ Բյուզանդական կայսրությունը 10-րդ դարի 2-րդ կեսին զավթել է Տուրուբերանը։ 1064–ին Տուրուբերանը զավթել են սելջուկյան թուրքերը, և մինչև 13-րդ դարի սկիզբն այն եղել է սելջուկյան Շահի Արմենների սուլթանության կազմում։ 13-րդ դարի սկզբին հայ–վրացական միացյալ ուժերը՝ Զաքարյանների գլխավորությամբ, ազատագրել են Տուրուբերանի հյուսիսային գավառները։ 13-14-րդ դարերում. Տուրուբերանը ասպատակել են թաթար–մոնղոլական և թուրք հրոսակ ցեղերը։ 1555–ին և 1639–ին կնքված թուրք–պարսկական պայմանագրերով Տուրուբերանը զավթել է Օսմանյան սուլթանությունը։ 16-17-րդ դարերոին թուրք–պարսկական պատերազմների ժամանակաշրջանում Տուրուբերանը բազմիցս կողոպտվել, ավիրվել և ամայացել է։ Չնայած այդ ամենին, ընդհուպ մինչև 1914–18–ի առաջին համաշխարհային պատերազմը, Տուրուբերանի հիմնական բնակիչները եղել են հայերը։ 20-րդ դարի սկզբին Տուրուբերանի տարածքը մտել է հիմնականում Բիթլիսի և Էրզրումի վիլայեթների մեջ։