Uralske rěče

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Uralske rěče
Geografiske rozšěrjenje:	Sewjerowuchodna a Srjedźna Europa a zapadna Azija
Genetiska klasifikacija:
Podskupiny:	Finougriske rěče Samojedske rěče
pok.·disk.·wobdź.

Uralske rěče tworja samostatnu swójbu. Rěči jimi 24 mil. wobydlerjow srjedźnej, sewjernej a wuchodnej Europy. Wosebje rěči so z nimi we Finskej, Madźarskej, Estiskej a Ruskej.

Wobsah 1 Přiznamjenja 2 Pradomizna 3 Wěda 4 Hłowne rěče 5 Hłowny hałuzy a rozšerjenske regiony 5.1 Wobě hłownej hałuzy 5.2 Finougriske rěče 5.3 Samojediske rěče 6 Uralske rěče a jich klasifikacija 6.1 Genetiska struktura 6.2 Klasifikacija uralskich rěčow 7 Uralske a finougriske słowne runicy 7.1 Uralske słowne runicy I: Substantiwy 7.2 Uralske słowne runicy II: werby, ličbniki, Pronomeny 7.3 Uralske zwukowe wotpowědniki 8 Najstarše dokłady a spisowne rěče 9 Eksterne wotkazy

[wobdźěłać] Přiznamjenja

Někotre přiznamjenja tutych rěčow su:

• Su syntetiske rěče
• Časte wužiwanje njewotwisnych sufiksow
• Wulka ličba padow
• Wokalna harmonija (faluje tola na př. k estišćinje)
• Žadynžkuli gramatiski genus
• Za negaciju eksistuje w najwjetšich rěčach flektujomny pomocny werb.

[wobdźěłać] Pradomizna

Domizna zhromadneje maćeršćiny wšěch uralskich rěčow, tuž Proto-Uralskeje, ležała najskerje w centralnym abo južnym Uralskim regionje. Tuta předpokładowana pradomizna bě rozsudźowana za mjenowanje rěčneje swójby. Proces wotdźělenja jednotliwych uralskich skupinow a jich připućowanja do pózdnišich sydlerskich teritorijow je před něhdźe 5000 lětami započinał.

[wobdźěłać] Wěda

Wědomosć wo uralskich rěčow a z tym zwjazowaneje kultury rěka Uralistika abo – w padźe wobmjezowanja na jedyn wobeju hłowneju hałuzy Uralskich – Finougristika a Samojedistika.

[wobdźěłać] Hłowne rěče

Najwažniše rěče abo rěče z najwjetšimi rěčnikami su:

• Madźaršćina, 14,5 Mio. rěčnikow, Narodna rěč Madźarskeje
• Finšćina (finsce Suomi), 6 Mio., Narodna rěč Finskeje
• Estišćina, 1,1 Mio., Narodna rěč Estiskeje
• Mordwinske rěče, 1,1 Mio., Ruska, Mordwiniska (warjetetnosći Ersjanišćina a Mokšanišćina)
• Mari abo Čeremisišćina, 600.000, Ruska, Republika Mari El
• Udmurtiske rěče, 550.000, Ruska, Udmurtiska
• Komi, 400.000, Ruska, Republika Komi (warjetetnosći Syrjenišćina a Permjakišćina)

[wobdźěłać] Hłowny hałuzy a rozšerjenske regiony

[wobdźěłać] Wobě hłownej hałuzy

Uraliske wobsahuja z dweju jasnje definowaneju hłowneju hałuzow, kotrež so před znajmjeńša 6000 lětami rozdźělowałoj:

• wjetšu zapadnu hałuzu Finougriske rěče z dźensnišo wjace hač 99 % uralskich rěčow a cyłkownje 24 rěčemi
• mjeńšu sewjernje a wuchodnje Urala lečacu hałuzu Samojediskich rěčow z hišće štyri žiwymi rěčemi, kotrež wot jenož hišće maksimalnje 30.000 ludźi buchu w njesměrnych mało wobsydlenych teritorijach sewjerneje sibiriskeje rěčane.

Rěčny wotstawk mjezy Finšćinu a Madźaršćinu – wobě stej čłonaj finougriskeje hałuzy – so móže z tym mjezy Němčinu a Rušćinu přirunować; rozdźěle mjezy jednotliwymi finougriskimi a samojediskimi rěčemi su hišće wo wjele wjetše.

[wobdźěłać] Finougriske rěče

Najznaćiše finougriske rěče su Madźaršćina (14,5 Mio. rěčnikow), Finšćina (6 Mio.) a Estišćina (1,1 Mio.). Tute tři su tež jeničke uralske rěče ze statusom narodneje rěče.

Samišćina (prjedawše woznamjenjenje „Lappišćina“ bu wot Samenow wotpokazowane; Lappe pochada ze Šwedšćiny a znamjeni ‘lumpy’ abo ‘zapłata’) twoja skupinu 10 rěčow z něhdźe 35.000 rěčnikow, kotřiž buchu wosebje w Norwegskej a Šwedskej, ale tež w Finskej a Ruskej na Kola-połkupje rěčane. Livišćina je nimale mortwa, Finskej blisko přiwuzna rěč w Letiskej. Wšě druhe uralske rěče su rozšěrjene w dźensnišej Ruskej.

Najprjedy so přidruža Estišćinje w Ruskej w šěrokim pasmje hač do Kola-połkupy rěče Wotišćina, Ingrišćina (wobě nimale mortwej), Wepsišćna (8.000 rěčow) a Karelšćina (70.000, Awtonomna republika Karelska). W centralnym Wolga-teritoriju su w swójskich awtonomnych republikach Mordwinišćina (z 1,1 Mio. rěčnikami najwjetša uralska rěč Ruskeje), Mari resp. Čeremisišćina (600.000 rěčnikow) a Udmurtišćina (600.000). Dale sewjernje so Komi z warietetnošćomaj Syrjenišćina a Permjakišćina přidruži, kotrež hromadźe něhdźe 500.000 rěčnikow maja. Někotri awtorojo Syrjenišćinu a Permjakišćinu za separatne rěče maja.

Wuchodnje Urala buštej w Ob-regionje wobě ob-ugriskej rěči Chantišćina (abo Ostjakišćina, 15.000 rěčnikow) a Mansišćina (abo Wogulišćina, 5.000 rěčnikow) we swójskim awtonomnym wokrjesu (Okrug) Chantow a Mansow rěčanej. Su najbliše přiwuznej daloko k zapadej předobywaneje Madźaršćiny a tworitej z tutu ugrisku podskupinu.

[wobdźěłać] Samojediske rěče

Najebać sowjetskeje zasydlowanskeje politiki zdźěla nomadisce wostajace Samojedy wobydla w sewjerje Ruskeje hoberski teritorij wot Běłeho morja hač do Taimyr-połkupy. Něhdźe 41.000 Nencow abo Jurakow zdaloka wjetši dźěl Samojedow předstaja. Woni staja w tři awtonomnych wobwodach titularneho naroda (awtonomny wokrjes Nencow, awtonomny wokrjes Jamal-Nencow a prjedawši awtonomny wokrjes Taimyr), nimo toho wobydla něhdźe 1.200 lěsnych Nencow w awtonomnym wokrjesu Chantow a Mansow a něhdźe 8.000 w oblastu Archangelsk. Hišće 27.000 wosobow, tuž nehdźe 70 % Nencow, rěki jich wótcowsku nencisku rěč. Blisko přiwuzni Ency pola Jenissei-wuliwa su jenož hišće něhdźe 230, wot kotrych hišće něhdźe 100 staršich plahowanskich čłonow Encisku rěč rěča.

Sewjernje a južnje so Nganasany přidruža, wot kotrychž nehdźe 1.000 Ngasanisku rěč rěča, a juhowuchodnje w regionje srjedźneho Oba wobydlace Selkupy z 2.000 rěčnikow Selkupiskeje rěče. Juhosamojediskej rěči Mator a Kamas stej mortwej. Mator bu w zažnym 19. lětstotku wot Turkowskeje rěče wutłóčowany; wón bu pak před tym přez intensiwne linguistiske pólne slědźenje spřistupnjowany. Posledni rěčnik Kamasa je w lěće 1989 wumrěł.

[wobdźěłać] Uralske rěče a jich klasifikacija

Stawizny a aktualna diskusija genetiskeje přiwuznosće uralskich rěčow bu deleka nadrobnjewopisowana. Dokelž aktualna wědomostna diskusija diwergěrowace přistupy za nutřkowne rozčłonkowanje uralskich rěčow poskićuje – wosebje za finougriskeje hałuzy –, bu tam do dalokeje měry „tradicionalna“ klasifikacija złožowana, kotraž bu wot najwjetšich slědźerjow faworizowana.

Wězo so dyrbi po přezjednosći najwjetšich Finnougristow jednosć finsko-wolžskich rěčow (zjednoćenje wot Mordwinišćiny a Mari) spušćić. Tež prjedy měnjena jednosć finsko-lappskich rěčow bu wot někotrych slědźerjow wjace njezastupowana, tak zo wobě separatne skupiny nutřka finsko-permskich rěčow stej. Dóstanu so potom slědowacu genetisku strukturu uralskeje rěčneje swójby:

[wobdźěłać] Genetiska struktura

• finougriske rěče
  • finsko-permske rěče
    • permske rěče
    • marijšćina
    • mordvinske rěče
    • lappske rěče
    • baltofinske rěče
  • ugriske rěče
    • Madźaršćina
    • Ob-ugriske rěče
• samojedske rěče
  • sewjerosamojediske rěče
  • juhosamojediske rěče

[wobdźěłać] Klasifikacija uralskich rěčow

Tučnoćišć so za genetiske jednoty, normalny ćišć za jednotliwe rěče wužiwa; Dialekty a warjetetnosće so kursiwnje pokazuja. Ličby rěčnikow pochadźa wot ETHNOLOGUE 2005, aktualnych krajowych statistikow a deleka jako eksterneho mjenowaneho nastawka. † poznamjeni mortwe rěče.

• Uralske 31 rěčow, z tych 3 †, cyłkownje 24 Mio. rěčnikow
  • Finougriske 25 rěčow, 1 †, 24 Mio. rěčnikow
    • Fino-Permiske
      • Finiske (7 rěčow, 7,2 Mio. rěčnikow)
        • Finšćina (Suomi) (6 Mio.) Dialekty: Juhozapadna, Häme, Južna, srjedźo-sewjerna- a Ober-Pohjanmaa, Savo, Juhowuchodna
        • Karelšćina (130.000) Dialekty: Sewjerna = Viena, Južna, Aunus = Livvi = Olonetzisch, Lüdisch
        • Wepsišćina (6.000)
        • Ingrišćina (Ischorišćina) (300, etnisce 15.000)
        • Estišćina (1,1 Mio) Dialekty: Tallinn, Tartu, Mulgi, Võru, Seto
        • Wotišćina (nimale †)
        • Livišćina (nimale †)
      • Samiske (11 rěčow, 1 †, 23.000 rěčnikow)
        • Zapadne samiske
          • Sewjerna Samišćina (Norwegska Samišćina) (20.000, etnisce 40.000)
          • Lule (2.000)
          • Pite (nimale †)
          • Južna Samišćina (600)
          • Ume (nimale †)
        • Wuchodne samiske
          • Inari (300)
          • Skolt (300)
          • Akkala (nimale †)
          • Kildin (1.000)
          • Ter (nimale †)
          • Kemi †
      • Mordwinšćina
        • Mordwinšćina (1,1 Mio.) Warjetetnosći: Ersjanišćina (700.000), Mokšanišćina (400.000)
      • Mari
        • Mari (Čeremisišćina) (600.000) Warjetetnosći: Wuchodna Mari abo łučna Mari, hórska Mari
      • Permiske
        • Udmurtišćina (Wotjakišćina) (550.000, etnisce 750.000) Dialekty: Bessermjanisch (Nord), Süd
        • Komi (400.000) Warjetetnosće: Syrjenišćina, Permjakišćina, Jaswa
    • Ugriske
      • Ob-Ugriske
        • Chantišćina (Ostjakišćina) (12.000, etnisce 20.000) Dialekty: Sewjerna, Wuchodna, Južna, Wach
        • Mansišćina (Wogulišćina) (3.200, etnisce 8.500) Dialekty: Sewjerna (Soswa), Južna (Tawda), Zapadna (Pelym, Wagily), Wuchodna (Konda)
      • Zapadnougriska
        • Madźaršćina (14,5 Mio.)
          • Dialekty: Zapadna madźaršćina, Transdanubisch, Južna madźaršćina, Theiß, Paloczen, Sewjerowuchodna madźaršćina, Mezőseg, Székler
  • Samojediske (6 rěčow, z tych 2 †, 30.000 rěčnikow)
    • Sewjerosamojediske
      • Nganasanišćina (Tawgy-Samojedišćina) (500, etn. 1.300) Dialekty: Awamisch, Wadeisch
      • Encišćina (Jenissei-Samojedišćina) (100, etn. 200) Dialekty: Lěsna Encišćina, Tundrowa Encišćina
      • Nencišćina (Jurak-Samojedišćina) (27.000, etn. 35.000) Dialekty: Tundrowa Nencišćina (25.000), Lěsna Nencišćina (2.000)
    • Južnosamojediske
      • Selkupišćina (Ostjak-Samojedišćina) (1.600, etn. 4.000) Dialekty: Tas, Tym, Narym, Zapadna Ob-Ket
      • Kamasišćina (Koibališćina) †
      • Matorišćina (Motorišćina; Taiga, Karagasišćina) †

Bóle podrobnu klasifikaciju ze wšěmi podnarěčemi poskićuje deleka mjenowany eksterny wotkaz „Tabela uralskich rěčow a narěčow“ z „Database of Uralic Typology Project“.

[wobdźěłać] Uralske a finougriske słowne runicy

Zaćišć wot stopjenja přiwuznosće jednotliwych uralskich rěčow dadźa slědowace tabele z wuběranymi uralskimi słowne runicy. Wone pokazaja na prěnim pohledźe, zo Finšćina a Estišćina jara blisko přiwuznej stej a zo samojediska Nencišćina so – najebać spóznajomneho přiwuznosće – z toho jara wotchiluje. Wosebita bliskosć Chantišćiny k Madźeršćinje – wobě stej ugriskej rěči – wotwodzuje so nic woměrje z tabele, ale so hakle při zasadźenju bóle subtilnych linguistiskich technikow so pokazuje.

Hłownej žórle tutych tabelow stej "Uralische Etymologische Wörterbuch" wot Károly Rédei (1988) ale tež deleka mjenowany eksterny wotkaz.

[wobdźěłać] Uralske słowne runicy I: Substantiwy

wuznam	Fin.	Est.	Sami	Mordw.	Mari	Udmurt	Komi	Chanty	Mansi	Madź.	Nenets	Selkup	Proto-
altern.	Suomi		Lapp.		Čer.	Wotjak	Syrjen.	Ostjak	Wogul		Jurak		Ural.
žiła,ćećel	suoni	soon	suodma	san	šün	sen	sen	jan	tεn	ín	ten	čen	*sene
woko	silmä	silm	čalbme	sel'me	činca	.	sin	sem	šäm	szem	sew	sai	*silmä
wutroba	sydän	süda	tšade	sedej	šüm	sulem	selem	šem	šäm	szív	sej	sid'	*sidä-mз
hłowa	pää	pea	.	pä	.	puŋ	pom	.	päŋ	fej,fő	.	.	*päŋe (FU)
ruka	käsi	käsi	gietta	ked	kit	ki	ki	köt,ket	kät	kéz	.	.	*käte (FU)
krej	veri	veri	varra	ver	wər	ver	vir	wer	wür	vér	.	.	*wire (FU)
stopa,noha	jalka	jalg	juolge	jalgo	jal	.	.	.	.	g-yalog	.	.	*jalka (FU)
klin;nitka	syli	süli	salla	säl	šəl	sul	syl	jöl	täl	öl	.	.	*sila (FU)
ryba	kala	kala	guolle	kal	kol	.	.	kul	kol	hal	χale	kel	*kala
woš	täi	täi	dik'ke	.	ti	tej	toj	tögtəm	täkəm	tetü	.	.	*täje (FU)
myš	hiiri	hiir	.	čejer	.	šir	šyr	jönkər	täŋker	egér	.	.	*šiŋer (FU)
štom,drjewo	puu	puu	.	.	pu	pu	pu	.	-pe	fa	pa	po	*puwe
lód	jää	jää	jieegŋa	ej	ij	je	ji	jöŋk	jöŋk	jég	.	.	*jäŋe (FU)
woda	vesi	vesi	.	ved	wət	vu	va	.	wit	víz	wit	yt	*wete
dom,hěta	kota	koda	goatte	kudo	kuδə	ka,ko	ka,ko	kat	.	ház	.	.	*kota (FU)

[wobdźěłać] Uralske słowne runicy II: werby, ličbniki, Pronomeny

wuznam	Fin.	Est.	Sami	Mordw.	Mari	Udmurt	Komi	Chanty	Mansi	Madź.	Nenets	Selkup	Proto-
altern.	Suomi		Lapp.		Tscher.	Wotjak	Syrjen.	Ostjak	Wogul		Jurak		Ural.
hić	mene	mine	manna	.	mije	min	mun	men	min	men-ni	min	men-da	*mene
čuć,wědźeć	tunte	tunde	dow'da	.	.	todi	ted	.	.	tud-ni	tumta	(tymne)	*tumte
dać	anta	anda	.	ando	.	ud	ud	.	.	ad-ni	.	.	*amta (FU)
jedyn	yksi	üks	ok'ta	vejke	ik(te)	ok	et	it	ük	egy	.	.	*ikte (FU)
dwa,dwě	kaksi	kaks	guokte	kavto	kok	kik	kik	kät	kit	két,kettő	.	.	*kakta (FU)
tři	kolme	kolm	golbma	kolmo	kəm	kwin	kujim	koləm	korəm	három	.	.	*kolme (FU)
štyri	neljä	neli	njaelje	nile	nəl	nil	nol	nelə	nili	négy	.	.	*neljä (FU)
pjeć	viisi	viis	vitta	vete	wəc	vit	vit	wet	ät	öt	.	.	*witte (FU)
šěsć	kuusi	kuus	gut'ta	koto	kut	kwat'	kvat	kut	kat	hat	.	.	*kutte (FU)
sto	sata	sada	čuotte	sado	šüδə	su	so	sat	šat	száz	.	.	*sata (FU)
štó	ken	ke(s)	gi,kä	ki	ke,kü	kin	kin	.	.	ki	.	.	*ke,ki (FU)

[wobdźěłać] Uralske zwukowe wotpowědniki

Date etymologije pušća někotre uralske zwukowe wotpowědniki spóznawać, na př. při přirunanju finskich a madźarskich słowow słowneje runicy:

• w nazwuku stejacy finski /p-/ wotpowěduje madźarskim /f-/ (na př. puu:fa)
• w nazwuku stejacy finski /k-/ wotpowěduje před /a/ a /o/ madźarskim /h-/ (na př. kala:hal), hewak madźarskim /k-/ (na př. käsi:kéz)
• w mjezyzwuku stejacy finski /-t-/ wotpowěduje madźarskim /-z/ (na př. sata:száz)
• w mjezyzwuku stejacy finski /-nt-/ wotpowěduje madźarskim /-d-/ (na př. tunte:tud)
• w nazwuku stejacy finski /s-/ wotpowěduje madźarskim /sz-/ abo /Ø-/ (na př. silmä:szem, syli:öl), kotrež na tym pokazuje, zo finski /s/ wot dweju rozdźělneju s-zwukaj pochadźa, kotrejuž rozdźěl w Madźaršćinje hišće jasny je.

Z tutych a dalšich wobkedźbowanjow so pušći fonemy Proto-Uralikeje rěče do dalokeje měry rekonstruěrować. Uralistika wuchadźa z toho, zo Finšćina je zwjetša proto-uralskich konsonanty wobchowowała – te Madźaršćiny tuž nowowuwića su, mjez tym zo originalne wokale najprjedy w samiskich rěčach eksistuja.

[wobdźěłać] Najstarše dokłady a spisowne rěče

Madźaršćina je uralska rěč z najstaršimi pisomnymi dokładami. Po prěnimi rozbrojenymi jednotliwymi słowami w druhorěčnych tekstach je Nekrolog z kónca 12. lětstotka najzažniši tekstowy dokład. Wón wobsteji z 38 linkow a ma wobjim wot 190 słowow. Slěduje wokoło lěta 1300 staromadźarska Marijowa skóržba, wuměłsce hódnotne přebasnjenje łaćonskeho teksta, takrjec prěnja madźarska baseń.

Najstarši karelski rěčny pomnik pochadźe z 13. lětstotka a je jara krótki na brězowej skorje pisany tekst. Staropermiski, zažna forma Komi, dóstał w 14. lětstotku wot misionara Stephan swójski alfabet, kotryž na grjekskim a kyriliskim alfabeće bazuje. Najstarša estika kniha bu 1525 ćišćana, ale so njewobchowała; prěni so wobchowani estiski tekst su 11 stronow 1535 ćišćaneho religiozneho kalendra. Finska literatura započała w lěće 1544 z Rukouskirja Bibliasta Mikael Agricola, w lěće 1548 slěduje jeho přełožk Noweho testamenta. Najstarše samiske teksty pochadźa z 17. lětstotka.

Nimo mjenowanych rěčow z relatiwnje zažnymi rěčnymi pomnikami su mjeztym nimale wšě uralske rěče pisanu formu dóstałe, byrnjež so su woprawdźita literariska produkcija jenož pola wjetšich rěčow wotměwała. Uralske rěče w Ruskej wužiwaja přihódne modifikacije kyriliskeho alfabeta, zapadne rěče łaćonski alfabet.

[wobdźěłać] Eksterne wotkazy

• Ernst Kausen, Die uralische Sprachfamilie. (DOC) (Baza za němsku wersiju tutoho nastawka)
• Ernst Kausen, Uralische Wortgleichungen. (DOC) (zdźěla do tutoho nastawka přidaty)
• Tabela uralskich rěčow a narěčow z Database of Uralic Typology Projekt