از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

جغرافياى سياسى شاخه‏اى از علم جغرافيا است كه تأثيرپذيرى و‎ ‎تأثيرگذارى سياست و قدرت در محيط جغرافيايى و ‏به بيان ديگر، تأثير تصميمات سياسى بر‎ ‎محيط جغرافيايى را مورد كاوش و بررسى قرار مى‏دهد. نقش ويژه ‏جغرافياى سياسى،‎ ‎سازماندهی سياسى فضا در سطح محلی، ملی و منطقه‏ای است.

ژئوپلیتیك كه به طور سنتى‎ ‎بر ‏اساس اطلاعات، ديدگاه‏ها و تكنيك‏هاى جغرافيايى به مسائل سياست خارجى كشورها‎ ‎مى‏پردازد، يك نوع جغرافياى ‏سياسى كاربردى قلمداد مى‏شود. ‏

جغرافياى‎ ‎سياسى پديده‏هاى سياسى را در فضاى درونى يك كشور مورد بحث قرار مى‏دهد كه به طور‎ ‎سنتى شامل ‏مفاهيمى مانند مرز، ملت ، حكومت و سرزمين است.

نظر به اين كه يك كشور در‎ ‎بطن مطالعات جغرافياى سياسى ‏جاى دارد از پيوند سه عامل ملت، حكومت و سرزمين، كشور‎ ‎تشكيل مى‏شود؛ بنابراين همه موضوعات مرتبط با ‏اين مفاهيم، مانند ريشه‏يابى مسائل‎ ‎قومی ، جريانات مهاجرت ، تحليل قدرت سياسى نواحى شهرى، تحليل فضايى ‏قدرت سياسى در سطح‎ ‎كشور، تقسيمات كشوری و رقابت‏هاى مكانى، دولت محلی ، تمركز و عدم تمركز قدرت ‏سياسى ‎جغرافياى انتخابات ، از جمله مسائل مرتبط با كشور هستند كه امروزه در جغرافياى سياسى‏‎ ‎مورد توجه و ‏بررسى قرار مى‏گيرند.

از طرف ديگر، در حوزه مسائل جهانى نيز كه قلمرو‎ ‎مطالعات ژئوپليتيك است، به طور ‏سنتى درباره مناسبات قدرت در سطح جهان و راه‏هاى‎ ‎دست‏يابى به قدرت جهانی و افزايش آن بحث و بررسى ‏مى‏شود. در حال حاضر تحولاتى كه در‎ ‎سياست جهان روى داده است تنوع بيشترى به مباحث ژئوپليتيك بخشيده و ‏اين شاخه از‎ ‎جغرافياى سياسى مفاهيم تازه و متنوعى را مورد بحث قرار مى‏دهد. ‏

بررسى اين مفاهيم در بستر زمان و مكان‎ ‎كمك شايان توجهى به روند اداره امور و كشور داری بهتر مى‏كند.

فهرست مندرجات ۱ سير تكوين جغرافياى‎ ‎سياسى در جهان‏‎ ‎ ۱.۱ دوران تفوق ۱.۲ دوران انزوا ۱.۳ دوره احيا ۲ سير تكوين جغرافياى سياسى و ژئوپليتيك در ایران ۲.۱ قبل از انقلاب ۲.۲ پس از انقلاب ۲.۳ اساتيد برجسته‎ ‎رشته جغرافياى سياسى در ايران‏‎ ۲.۴ گروه‏هاى جغرافياى سياسى در‎ ‎دانشگاه‏هاى ايران ۲.۴.۱ ‎دانشگاه تربيت مدرس ۲.۴.۲ ‎دانشگاه تهران ۲.۴.۳ دانشگاه امام‎ ‎حسين ۲.۴.۴ دانشگاه آزاد اسلامى ۲.۵ كتب و نشريات در زمينه جغرافياى سياسى در ايران ۲.۶ انجمن‏هاى علمى جغرافياى سياسى در‎ ‎ايران ۳ پیوند به بیرون ۴ منابع

[ویرایش] سير تكوين جغرافياى‎ ‎سياسى در جهان‏‎ ‎

تاريخ جغرافياى سياسى به عنوان يك رشته علمى را مى‏توان به‎ ‎سه دوره تقسيم كرد: دوره پيشرفت از ‏اواخر قرن نوزدهم تا جنگ جهانی دوم ، دوره‎ ‎انزوا از دهه 1950 تا 1970 و دوره احيا از دهه 1970 به بعد. ‏

البته ردپاى تفكرات‎ ‎مربوط به جغرافياى سياسى را مى‏توان د ر دوره‏هاى پيش از اين تاريخ‏ها جست و جو‎ ‎كرد؛

- ‏ارسطو 2300 سال پيش در يونان قديم، مطالعات دولت را با يك رويكرد جبر محيطى و‏‎ ‎در مورد مسائلى مانند ‏مرزها، شهر كانونى و تناسب ميان جمعيت و مكان مورد مطالعه‎ ‎قرار داد.

- استرابو جغرافى‏دان يونانى - رومى ‏نيز روشن كرد كه چگونه امپراتوری روم ‎قادر به غلبه بر مشكلات ناشى از وسعت زياد خود است.

- دلبستگى به ‏مؤلفه‏هاى شكل دهنده‎ ‎به شكل سرزمين‏هاى سياسى در اروپاى روشنفكرى در قرون شانزدهم تا بيستم شديد بود‎. ‎يكى از موارد مورد توجه سر ويليام پتی ، دانشمند و اقتصاد دادن انگليسى، تبيين‎ ‎زيربناهاى مردم ‏شناسى و ‏سرزمينى قدرت حكومت بریتانیا در ايرلند در كتاب كالبدشناسى‎ ‎سياسى ايرلند در سال 1672 بود. براى پيدا كردن ‏بنيان‏گذار واقعى جغرافياى سياسى‎ ‎لازم است بر تاريخ آلمان در سده نوزدهم مرورى بكنيم‎. ‏

‏

[ویرایش] دوران تفوق

آلمان مهد‎ ‎جغرافيايى سياسى است. آلمان مدرن كه در سال 1871 ايجاد شد تحت رهبرى جاه‏طلبانه ‎پروس خود را ‏قدرتى بزرگ در رقابت با بريتانيا، فرانسه ، اتريش و روسيه مى‏ديد. با‎ ‎توجه به شرايط ويژه آلمان كه حكومتى ‏محصور در خشكى و داراى مشكلاتى در راه توسعه‎ ‎سرزمين خود بود، در دهه پايانى قرن نوز دهم، نظرياتى ‏درباره ارتباط ميان سرزمين و‎ ‎قدرت حكومت در ميان طبقه روشنفكر جديد اين كشور به ويژه راتزل به عنوان ‏بنیان‏گذار‎ ‎جغرافياى سياسى، مطرح گرديد.‏

بسيارى از تفكرات راتزل براى پيدا كردن توجيه حقوقى و‎ ‎روشنفكرى براى توسعه سرزمينى آلمان بود. وى به ‏هنگام پا يه‏گذارى جغرافياى سياسى‎ ‎مفاهيم زيادى را از تئورى تكامل تدريجى داروین و پيروان او، به ويژه ‏دارونيسم‎ ‎اجتماعى مشهور به نئولاماركيسم، استفاده كرد.

به اعتقاد راتزل، كشور مى‏تواند به‎ ‎عنوان يك ارگانیسم زنده به حساب آيد و حكومت مانند ساير ارگانيسم‏هاى زنده ‏نيازمند‎ ‎سرزمين كافى براى تغذيه خود است كه فضاى حياتى براى ارگانيسم ويژه مى‏نامد.

او در‎ ‎جهت گسترش ‏اين عبارت‏هاى استعارى، مى‏گويد كشورها وقتى جمعيت ‏شان افزايش مى‏يابد‎ ‎نيازمند فضاى حياتى بيشترى مى‏شوند ‏و به اين ترتيب قوانينى را براى رشد فضايى حكومت‎ ‎ارائه داد؛ از جمله:

حكومت بايد در جهت الحاق ‏سرزمين‏هاى كوچك توسعه يابد؛‎

حكومت بايد تلاش كند سرزمين‏هاى با موقعيت‏هاى بالقوه باارزش را تصرف كند؛

توسعه كشور امرى واگير وار ‏است كه از كشورى به كشور ديگر گسترش مى‏يابد‎.

تئورى راتزل مورد قبول رودلف كیلن واقع شد. كيلن تلاش‏‎ ‎مى‏كرد قدرت جهانى آن روز را شناسايى كرده و ‏كشورهاى امپرياليستى قاره‏اى بزرگ‎ ‎آينده را پيش ‏بينى كند.

او در سال 1898 واژه گئوپلیتیك را در زبان آلمانی ‏به كار‎ ‎برد كه تا آن زمان در هيچ جا مطرح نشده بود. اين واژه در سال 1924 به ژئوپليتيك در‏‎ ‎زبان انگليسى ‏ترجمه شد. ژئوپليتيك از ديدگاه وى عبارت بود از بخشى از جغرافياى سیاسى كه به روابط خارجى، استراتژى و ‏سياست كشورها مربوط مى‏شد، و در پى استفاده از‎ ‎دانش جغرافيا براى اهداف سياسى بود‎.

علاوه بر راتزل و كيلن، هلفورد مكيندر‎ بريتانيايى، از ديگر بنيان‏گذاران جغرافياى سياسى، نيز به گسترش و ‏ترويج جغرافياى‎ ‎سياسى مدرن اقدام كرد.

در ایالات متحده نيز آلفرد‎ ‎هامان ، افسر بازنشسته نيروی دريایی ، قدرت نظامى جهان را وابسته به قدرت دريايى‎ ‎دانست و عوامل جغرافيايى كه موجب كسب قدرت دريايى مى‏شوند را به طور كامل توضيح‎ ‎داد.

پس از شكست آلمان در ‎جنگ جهانی اول و از دست دادن بسيارى از سرزمين‏هاى خود و خلع سلاح، عقايد‎ ‎جغرافيايى راتزل و مكیندر براى در پيش گرفتن مسير احياى قدرت آلمان مورد استفاده‎ ‎قرار گرفت. فرد برجسته ‏اين جريان كارل هاوس هوفر ، افسر ارتش و جغرافى‏دان عضو حزب‎ ‎نازی بود. هوفر در پى جلب حمايت عمومى ‏از سياست‏هاى توسعه‏طلبانه جديد به وسيله‎ ‎رويكرد ى مردمى به ژئوپليتيك بود.

‏او با استفاده از نظريه فضاى حياتى راتزل و حتى‎ ‎فراتر از آن، معتقد بود جهت توسعه آلمان لازم است از ‏سرزمين‏هاى مازاد كشورهاى كم‎ ‎جمعيتى مانند لهستان و چكسلواكى استفاده شود. ‏گئوپليتيك هوفر توجيهات علمى لازم را‎ ‎براى الحاق لهستان و چكسلواكى به آلمان، اتحاد ميان هيتلر و استالين ، و ‏حمله‎ ‎نافرجام آلمان به شوروى را فرا هم آورد. ‏

[ویرایش] دوران انزوا

زياده‏روى گئوپليتيك آلمان، جغرافياى سياسى را پس‎ ‎از جنگ جهانی دوم در محاق فرو برد. هارتشورن جغرافیدا‏ن آمريكايى، در سال 1954 با‏‎ ‎ارائه رويكردى كاركردى به جغرافياى سياسى براى سياست‏زدايى از آن، معتقد بود‎ ‎جغرافياى سياسى نه تنها بايد به شكل‏دهى استراتژى‏هاى سياسى توجه كند، بلكه بايد به‎ ‎پويايى‏هاى داخلى و ‏عملكردهاى خارجى حكومت نيز توجه نمايد.

جغرافياى سياسى كه بلافاصله پس از جنگ دوم تجربه شد تفاوت كمى با ‎جغرافيای ناحيه‏ای داشت و به طور ‏گسترده‏اى بر روى حكومت سرزمينى، به عنوان موضوع‎ ‎مورد مطالعه آن تمركز يافت. اين خود سانسورى دو ‏نتيجه در پى داشت: نخست، جغرافياى‎ ‎سياسى از توسعه تئوريك صورت گرف ته در ساير شاخه‏هاى جغرافيا به ‏ويژه در زمينه‎ ‎انقلاب كمى دهه 1960 عقب ماند؛ دوم، جغرافياى سياسى در درون جغرافيا به حاشيه رانده‏‎ ‎شد. ‏

[ویرایش] دوره احيا

در اواسط دهه 1970 ريچارد موير جغرافى‏دان انگليسى تلاش‏هايى را براى احياى‎ ‎جغرافياى سياسى آغاز كرد. از دهه 1980 جغرافياى سياسى رويكرد اقتصاد سياسی را به طور جدى‏‎ ‎اتخاذ كرد. يكى از افرادى كه تلاش ‏مى‏كند اقتصاد سياسى را در جغرافياى سياسى مطرح‎ ‎كند. پیتر تیلور پايه‏گذار مجله معروف‎ political ‎geography ‎مى‏باشد كه در تحليل ‎نظام جهانی از آن استفاده مى‏كند‎.

از اواخر دهه 1980 و طى دهه 1990، بعد فرهنگى‎ ‎جغرافياى سياسى رشد يافت. در اين بخش مسائلى مانند هويت ملى، شهروندى، درگيرى‏ها و‎ ‎برخوردهاى ميان فرهنگ ‏ها، جغرافياى مقاومت، نقش چشم‏انداز در هدايت و ‏چالش قدرت‎ ‎مورد مطالعه قرار گرفت. تحت تأثير مباحث ميشل فوكو ، جغرافیدانانى مانند سیمون‎ ‎دالبی و ‏اوتوتايل رويكرد «ژئوپليتيك انتقادى» را مطرح كردند. اين رويكرد به آزمون‎ ‎و بررسى نقش استعاره‏هاى ‏جغرافيايى مانند هارتلند و كانتينمنت در پى‏ريزى‎ ‎استراتژى‏ها و كشف تأثير رسانه‏هاى فرهنگى مانند فيلم، ادبيات، ‏گزارش‏هاى خبرى و‎ ‎كارتون در دانش ژئوپليتيك همت گمارد‎.

امروزه علاوه بر بعد فرهنگى، بعد فمنیسم ‎‎نيز تحت تأثير تئورى ‏هاى فمنيستى گسترش يافته است. برخى تلاش‏ها ‏براى جغرافياى‎ ‎سياسى فمنيستى صورت گرفته است، اما تعاملات با فمنيست‏ها ماهيت مردانه جغرافياى‎ ‎سياسى ‏سنتى را روشن كرده است و راه‏هايى را براى بهبود اين وضع پيشنهاد مى‏كند.

[ویرایش] سير تكوين جغرافياى سياسى و ژئوپليتيك در ایران

[ویرایش] قبل از انقلاب

وجود تاريخ يك صد ساله جغرافياى سياسى در جهان، در ايران مدت زيادى از‎ ‎تاريخ آن نمى‏گذرد. اولين ‏متخصص در جغرافياى سياسى در ايران دكتر دره میر حیدر فارغ‎ ‎التحصيل از دانشگاه ایندیانا آمريكاست كه در ‏سال 1342 به گروه جغرافياى دانشگاه‏‎ ‎تهران پيوست و زمينه براى توسعه اين شاخه از جغرافيا بيشتر فراهم ‏گرديد.

با تصويب‎ ‎پذيرش دانشجو در دوره كارشناسى ارشد جغرافيا از سال 1343 در دانشگاه تهران، چند‏‎ ‎واحد درسى ‏در زمينه جغرافياى سياسى و ژئوپليتيك نيز در نظر گرفته شد.

در مقطع كارشناسى ارشد‎ ‎جغرافياى دانشگاه تهران در سال 1343 دو درس تحت عنوان «ژئوپليتيك» و «مسائل‎ ‎جغرافياى‎ ‎سياسى جهان» ارائه شد كه درس «ژئوپليتيك» آن را دكتر دره ميرحيدر و «مسائل‎ ‎جغرافياى سياسى ‏جهان» را دكتر مستوفى تدريس مى‏كردند.

آموزش جغرافياى‎ ‎سياسى در دوره‏اى به ايران راه يافت كه بخش ژئوپليتيك آن در اثر جريان‏هاى جنگ‎ ‎جهانى دوم ‏و ظهور ژئوپليتيك خاص آلمان تحريم شده بود.

روند رو به گسترش علمى اين رشته‎ ‎در دهه 1350 به دلايل شرايط حاكم در ایران تا انقلاب اسلامى با وقفه ‏مواجه گرديد.

[ویرایش] پس از انقلاب

تأليفات و‎ ‎ترجمه‏ها در زمينه جغرافياى سياسى و ژئوپليتيك پس از انقلاب اسلامى ادامه يافت و با‎ ‎توجه به شرايط ‏گسترش جهانى اين علم و نيز جنگ عراق عليه ايران توسعه گسترده‏اى يافت. دانشگاه تربیت مدرس با پذيرش اولين دانشجويان دوره دكترى با‎ ‎گرايش جغرافياى سياسى در سال 1366 اين ‏رشته را به صورت علمى - آكادميك به جامعه‏‎ ‎علمى ايران عرضه كرد. دهه 1370 و اوايل دهه 80 را بايد ‏انقلاب علمى جغرافياى سياسى‎ ‎و ژئوپليتيك در اير ان دانست. تهيه و تصويب برنامه رشته مستقل جغرافياى ‏سياسى و‎ ‎ژئوپليتيك در مقطع كارشناسی ارشد در سال 1371 در دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه امام‏‎ ‎حسین ‏موجب نگرش‏هاى جديدى به اين رشته در ايران گشت‎.

بر اساس اين برنامه‎ ‎دانشگاه‏هاى امام حسین، تهران، تربيت مدرس و آزاد اسلامى اقدام به پذيرش مستمر‎ ‎دانشجو ‏نمودند. برنامه مقطع دكتری جغرافياى سياسى به عنوان يك رشته مستقل آكادمیك‎ ‎را دانشگاه تربیت مدرسدر سال ‏‏1377 پيشنهاد كرد و به تصويب شوراى عالى برنامه‏ريزى‎ ‎رسيد و از همان سال دانشگاه‏هاى تربيت مدرس ، ‏تهران و آزاد اسلامی اقدام به پذيرش‎ ‎دانشجو در مقطع دكترى كردند‎.

[ویرایش] اساتيد برجسته‎ ‎رشته جغرافياى سياسى در ايران‏‎

اولين استاد جغرافياى سياسى‎ ‎در ايران با تحصيلات آكادميك، دكتر دره میرحیدر است. در زير نام تعدادى از اساتيد برجسته جغرافياى سياسى‎ ‎ايران آمده است‎ :

‎ ‎

• ‎دكتر دره‎ ‎میرحیدر/ دانشگاه تهران / استاد‎

• ‎دكتر عزت الله عزتی / دانشگاه تربیت مدرس / دانشيار‎

• دكتر محمدرضا حافظ نیا / دانشگاه تربیت مدرس / استاد‎

• دكتر پیروز مجتهدزاده / دانشگاه تربیت مدرس / ‎دانشيار‎

• ‎دكتر يداللَّه كریمی ‏پور /دانشگاه تربيت معلم / دانشيار‎

• ‎دكتر حسن كامران/ / ‎دانشگاه تهران / دانشيار‎

• دكتر زهرا احمدی ‏پور / دانشگاه تربیت مدرس/ استاديار‎

• ‎دكتر‎ زهرا پیشگاهی ‏فرد / دانشگاه تهران / استاديار‏‎

• دكتر حمیدرضا محمدی / دانشگاه شهيد‎ ‎بهشتى / استاديار

• دكتر غلامحسن حیدری / دانشگاه آزاد تهران مرکزى / استاديار

• دكتر محمد اخباری / دانشگاه آزاد تهران مرکزى / استاديار

[ویرایش] گروه‏هاى جغرافياى سياسى در‎ ‎دانشگاه‏هاى ايران

[ویرایش] ‎دانشگاه تربيت مدرس

خواستگاه جغرافياى سياسى در‎ ‎ايران به عنوان يك گرايش يا رشته را مى‏بايست فعاليت ‏گروه جغرافياى دانشگاه تربیت مدرس دانست. دانشگاه تربيت مدرس بر اساس برنامه دوره دكترى ‏جغرافيا كه‎ ‎در تاريخ 27/4/1366 به تصويب شوراى عالى برنامه‏ريزى رسيده بود در همان سال اقدام‎ ‎به ‏برگزارى آزمون دوره دكترى نمود. در حقيقت دانشگاه تربيت مدرس براى اولين بار در‎ ‎كشور رشته جغرافياى ‏انسانى با گرايش سياسى را تأسيس كرد. در اين دوره جغرافياى‎ ‎سياسى به عنوان گرايشى از جغرافياى انسانى ‏محسوب مى‏شد كه دانشجوى پذيرفته شده پس‎ ‎از گذراندن دروس مشترك و در صورت علاقه‏مندى مى‏توانست ‏اين گرايش را انتخاب كند. در‎ ‎اولين دوره پذيرش دانشجو در اين دانشگاه، آقاى محمدرضا حافظ نیا ‎و آقاى یدالله كریمی ‏پور به عنوان اولين دانشجويان اين‎ ‎دوره شروع به ‏تحصيل نمودند و آقاى دكتر محمدرضا حافظ نیا به عنوان اولين فارغ‎ ‎التحصيل جغرافياى انسانى با گرايش سياسى ‏در ايران، در بهمن ماه 1369 توانست از‏‎ ‎رساله دكترى خود دفاع كند. ‏

[ویرایش] ‎دانشگاه تهران

با وجود سابقه بيشتر ‎دانشگاه تهران در زمينه جغرافياى سياسى و وجود متخصص جغرافياى ‏سياسى (دكتر دره‎ ‎میرحیدر)، اولين دوره پذيرش دانشجوى دكترى در اين دانشگاه در سال 69 - 70 با پذيرش‏‎ ‎دو ‏دانشجو ( بهرام امیراحمدیان و غلامحسن حیدری) آغاز شد. بر اساس برنامه‎ ‎مستقل رشته كارشناسى ارشد ‏جغرافياى سياسى نيز كه دانشگاه تربیت مدرس در سال 1371‏‎ ‎پيشنهاد كرد و در تاريخ 8/6/1371 به تصويب ‏شوراى عالى برنامه‏ريزى رسيد و جهت اجرا‎ ‎به دانشگاه‏هاى كشور ابلاغ گرديد، دانشگاه تهران نيز در سال ‏تحصيلى 75 - 74 اولين‏‎ ‎دوره كارشناسی خود را به رشته جغرافياى سياسى ارائه نمود‎.

[ویرایش] دانشگاه امام‎ ‎حسين

دانشگاه امام حسین بر اساس برنامه مصوب فوق الذكر, اولين دانشجويان دوره كارشناسی ارشد‎ جغرافياى سياسى را در قالب دوره‏هاى ‏معادل پذيرش كرد كه تمامى دانشجويان آن از‎ ‎نيروهاى رسمى سپاه پاسداران بودند. در اولين دوره كارشناسى ‏ارشد مزبور كه در سال‎ 1371 ‎آغاز گرديد، آقايان سید یحیی صفوی ، محمد اخباری و سه دانشجوى ديگر به ‏عنوان‎ ‎اولين دانشجويان دوره كارشناسى ارشد جغرافياى سياسى در اين دانشگاه پذيرش شدند.

[ویرایش] دانشگاه آزاد اسلامى

دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نيز از سال‎ 1368 ‎در مقطع دكترى اقدام ‏به پذيرش دانشجو نمود كه دكتر زهرا پیشگاهی فرد به عنوان‎ ‎اولين فارغ التحصيل اين دانشگاه در مقطع دكتری ‏در سال 1371 از رساله خود دفاع كرد‏‎. ‎در مقطع كارشناسى ارشد نيز اين دانشگاه از سال تحصيلى 80 - 1379 ‏اقدام به پذيرش‎ ‎هفت دانشجو نمود كه اين روند گسترش يافته و واحد تهران مركز اين دانشگاه نيز در‎ ‎سال‏هاى ‏اخير اقدام به پذيرش دانشجو در مقطع كارشناسى ارشد نموده است. از جمله واحد های دانشگاهی فعال در زمینه آموزش رشته جغرافیای سیاسی در ایران ، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی است که عمر فعالیت آن به بیش از یک دهه می رسدو تاکنون بیش از 200 نفر متخصص جغرافیای سیاسی در مقطع فوق لیسانس از این دانشگاه فارغ التحصیل گردیده اند . هم اکنون آقایان دکتر محمد اخباری و دکتر غلامحسن حیدری بعنوان اعضای هیئت علمی تمام وقت و نیز آقای دکتر عزت الله عزتی بعنوان استاد نیمه وقت در این واحد دانشگاهی به تدریس دروس مختلف جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک اشتغال دارند.

[ویرایش] كتب و نشريات در زمينه جغرافياى سياسى در ايران

اولين مؤلف كتاب‏هاى جغرافيا به منظور تدريس در‎ ‎دانشگاه آقاى مسعود كیهان بود كه در سال‏هاى 1310 تا ‏‏1312 جغرافياى مفصل ايران‎ ‎مشتمل بر سه بخش طبيعى، سياسى و اقتصادى را در سه جلد تأليف كرد. جلد دوم ‏اين كتاب‎ ‎مربوط به جغرافياى سياسى بود كه با بيش از 550 صفحه و 28 نقشه و 73 گراور در سال‏‎ 1311 ‎منتشر شد. ‏

جغرافياى سياسى و‎ ‎ژئوپليتيك تا ورود دكتر مير حيدر به دانشگاه تهران به مفهوم علمى در دانشگاه‏هاى‎ ‎ايران ‏مطرح نبود و تأليف كتاب اصول و مبانى جغرافياى سياسى در سال 1347 گامى بلند‏‎ ‎در اعتلاى علمى جغرافياى ‏سياسى ايران و نقطه عطفى در روند تفكرات جغرافياى سياسى در‎ ‎ايران محسوب مى‏شود.

جدول زير فهرست بيش از پنجاه اثر منتشره‎ ‎در ايران در زمينه جغرافياى سياسى و ژئوپليتيك را نشان مى‏دهد‎.

1- ‎جغرافياى‏مفصل‏ايران(جلددوم‏ جغرافياى ‏سياسى‏ ايران) مسعود‎ ‎كيهان 1311‏‎

‎2 ‎سلسله ‏كتابهاى‏ جغرافياى ‏نظامى‏ ايران(بيش‏از15 جلد) حاجعلی‎ ‎رزم‏آرا 1315‏‎

‎3 ‎مرزهاى ايران محمدعلی مخبر 1324‏‎

‎4 ‎كشورهاى توسعه‎ ‎نيافته (ترجمه) دكتر هوشنگ نهاوندی 1340‏‎

‎5 ‎انسان گرسنه يا ژئوپليتيك‎ ‎گرسنگى منیره مهران (جزنى) 1341 اميركبير‏‎

‎6 ‎اصول و مبانى جغرافياى سياسى دكتر‎ دره میرحیدر 1347 سيمرغ‏‎

‎7 ‎جهان و كشورهاى پيشرفته (ترجمه) دكتر دره ميرحيدر ‎ 1349

‎8 ‎ژئوپليتيك (ترجمه) حسنعلی ركنى 1349‏‎

‎9 ‎شيخ‏نشينان خليج‎ ‎فارس دكتر پیروز مجتهدزاده 1349‏‎

‎10 ‎ژئوپليتيك و ژئواستراتژيك (ترجمه‎)حسنعلى ركنى 1351 ‏‎

‎11 ‎ژئوپليتيك سعدالدين رشديه دهه 50‏‎

‎12 ‎بنياد‎ ‎استراتژی در شاهنشاهی هخامنشی نصراللَّه بختور تاس 1351‏‎

‎13 ‎خليج فارس دكتر ‎پيروز مجتهدزاده 1354‏‎

‎14 ‎جغرافياى سياسى و اقتصادى ايران دكتر عزتى و دكتر ‎مشيرى 1357‏‎

‎15 ‎گرايشهاى تازه در جغرافياى سياسى (ترجمه) دكتر دره ميرحيدر‎ 1358 ‎دانشگاه تهران‏‎

‎16 ‎ژئوپليتيك اطلاعات (ترجمه) فريدون شیروانی 1364 سروش‏‎

‎17 ‎اوضاع كلى جهان اسلام دكتر محمدرضا حافظ نیا 1365 دفتر آموزش‏‎

‎18 ‎وطن‎ ‎سرزمينى با جغرافياى سياسى جهان اسلام عباسعلی عمید زنجانی 1364 دفترنشر‏‎ ‎فرهنگ‏اسلامى‏‎

‎19 ‎جغرافيا نخست در خدمت جنگ (ترجمه) ابوالحسن سرو قد مقدم 1367‏‎ ‎آستان قدس‏‎

‎20 ‎مسائل ژئوپليتيك اسلام دريا و آفريقا(ترجمه) عباس آگاهى 1368‏‎ ‎دفترنشر فرهنگ‏اسلامى‏‎

‎21 ‎جغرافياى سياسى خاورمیانه و شمال آفريقا(ترجمه) دكتر‎ دره ميرحيدر 1369 دفترمطالعات‏ سياسى و بين ‏المللى

‏‎ ‎22 ‎ژئوپليتيك دكتر عزت‎ ‎اللَّه عزتى 1371 سمت‏‎

‎23 ‎مبانى جغرافياى سياسى (با تجديد نظر كامل) دكتر دره‎ ‎ميرحيدر 1371 سمت‏‎

24‎خليج فارس و نقش استراتژيك تنگه هرمز دكتر محمدرضا‎ حافظ نیا 1371 سمت‏‎

‎25 ‎كشورها و مرزها در منطقه ژئوپليتيك خليج فارس دكتر پیروز‎ ‎مجتهدزاده 1372 دفترمطالعات ‏سياسى و بين ‏المللى

‏‎ ‎26 ‎ژئواستراتژى دكتر عزت‎ ‎اللَّه عزتى 1373 سمت‏‎

‎27 ‎قبله عالم يا ژئوپليتيك ايران(ترجمه) عباس مخبر 1373‏‎ ‎نشر مركز‎

‎28 ‎استراتژى و تحولات ژئواستراتژى پس از دوران عباس مخبر 1373 دفتر‏‎ ‎مطالعات‏ سياسى جنگ سرد و بين ‏المللى‏‎

‎29 ‎نگاهى به مسائل ژئوپليتيك جهان معاصر (‎ترجمه) دكتر على پورفيكويى 1374 واقفى‏‎

‎30 ‎ژئوپليتيك اقليت ها (ترجمه) دكتر‎ ‎سيروس سهامى 1374 واقفى‏‎

‎31 ‎جغرافياى كاربردى و مكتب ‏هاى جغرافيايى دكتر حسین ‎شكویی 1374 آستان قدس رضوی

‎32 ‎عوامل و انديشه‏ها در ژئوپليتيك (ترجمه) دكتر‎ ‎على فراستى 1378 امن‏‎

‎33 ‎جغرافياى سياسى جهان اسلام دكتر عزت اللَّه عزتى 1378‏‎ ‎سازمان مدارس خارج از كشور‎

‎34 ‎اميران مرزدار و مرزهاى خاورى ايران دكتر پيروز‎ ‎مجتهدزاده 1378 شيرازه‏‎

‎35 ‎ژئوپليتيك شيعه (شيعه) عليرضا قاسم‏زاده 1379 امن‏‎

‎36 ‎مبانى مطالعات سياسى و اجتماعى جلد 1 دكتر محمدرضا حافظ نیا 1379 سازمان‏‎ ‎مدارس خارج از كشور‎

‎37 ‎مبانى مطالعات سياسى و اجتماعى جلد 2 دكتر محمدرضا‏‎ حافظ نیا 1379 سازمان مدارس خارج از كشور

‏‎ ‎38 ‎وضعيت ژئوپليتيك پنجاب در پاكستان‎ ‎دكتر محمدرضا حافظ نیا 1379 الهدى‏‎

‎39 ‎ايده‏هاى ژئوپليتيك و واقعيت‏هاى ايران‎ ‎دكتر پيروز مجتهدزاده 1379 نشر نى‏‎

‎40 ‎خليج فارس - كشورها و مرزها دكتر پيروز‏‎ ‎مجتهدزاده 1379 عطايى‏‎

‎41 ‎درآمدى ‏نو بر جغرافياى‏ سياسى دكتر دره‏ میرحیدر 1379‏‎ ‎سازمان‏جغرافيايى باهمكارى ‏ سید یحیی ‏صفوی‏‎

‎42 ‎ايران و همسايگان دكتر يدالله ‎كريمی ‏پور 1379 جهاد دانشگاهى تربيت معلم‏‎

‎43 ‎جغرافياى سياسى ايران دكتر ‎محمدرضا حافظ نیا 1380 سمت‏‎

‎44 ‎مقدمه‏اى بر جغرافياى فرهنگی (ترجمه) دكتر ‎سيمين‏تولايى 1380 فرهنگ، ارتباطات و دكترمحمدسليمانى و ‏هنر‎

‎45 ‎كليدهاى‎ ‎ژئوپليتيك (ترجمه) دكتر صدوق ونينى 1381 دانشگاه شهید بهشتی

‎46 ‎تحليلى بر‎ ‎ژئوپليتيك ايران و عراق دكتر عزت الله عزتی 1381 دفتر مطالعات ‏سياسى و بين المللى‏‎

‎47 ‎جغرافياى نظامى جزاير دكتر حسن كامران 1381 انجمن‏جغرافيايى‏ايران‏‎

‎48 ‎مقدمه‏اى بر تقسیمات كشوری در ايران دكتر يداله كريمى‏پور 1381‏‎ انجمن ‏جغرافيايی ‏ايران‏‎

‎49 ‎جغرافياى سياسى و سياست جغرافيايى دكتر پيروز‎ ‎مجتهدزاده 1381 سمت‏‎

‎50 ‎جغرافياى فرهنگى دكتر مهدى قراخلو 1383 سمت‏‎

‎51 ‎خليج فارس و مسائل آن دكتر بيژن اسدى 1383 سمت‏‎

‎52 ‎ژئوپليتيك شيعه (ترجمه‎) كتايون باصر 1383 انتشارات ويستار‏‎

‎53 ‎خراسان ژئوپليتيك و توسعه دكتر پاپلی یزدی 1383 ‎پژوهشكده امیركبیر و دكتر فاطمه وثوق‏‎

‎54 ‎افق‏هاى جديد در جغرافياى سياسى‎ ‎دكتر محمدرضا حافظ نیا 1383 سمت و مراد كاويانى‏‎

‎55 ‎ژئوپليتيك در جهان متغير (‎ترجمه) ‏ دكتر زهرا احمدى‏پور 1384 بلاغ دانش و عطااله عبدى‏‎

‎ 56 هيدروپليتيك رودهاي مرزي ايران دكتر يارمحمد باي ابرار معاصر1384

57 ژئواستراتژي ايالات متحده دكتر يارمحمد باي عابد تهران 1383

58 ژئوپليتيك ايالات متحده دكتر يارمحمد باي عابد تهران 1384

59 ژئوپليتيك تاريخي ايران دكتر يارمحمد باي دفتر پژوهشهاي فرهنگي تهران

60 ژئوسايكولوژي ايالات متحده دكتر يارمحمد باي طلوع سبز 1387

61 چشم جهاني دكتر يارمحمد باي حوزه هنري تهران 1385

مجلات‎ ‎مهم مربوط به جغرافياى سياسى و ژئوپليتيك در ايران : ‏‎ ‎

• ‎فصلنامه ژئوپلیتیك

• فصلنامه تحقیقات‎ ‎جغرافیایی

• ‎فصلنامه پژوهش‏هاى جغرافيايى

• فصلنامه جغرافيا و توسعه

• ‎مجله فضاى جغرافيايى

• ‎مجله رشد‎ ‎آموزش جغرافیا

• فصلنامه سياست دفاعى‏‎

• فصلنامه مطالعات ملى‏‎

• فصلنامه‏‎ ‎مطالعات خاورميانه

• فصلنامه مطالعات راهبردى‏‎

• مجله مطالعات دفاعى و استراتژيك‏‎

• فصلنامه مطالعات ناحيه‏اى‏‎

[ویرایش] انجمن‏هاى علمى جغرافياى سياسى در‎ ‎ايران

تاريخ انجمن‏هاى جغرافيايى در ايران، از سال 1326 شروع شد.در سال‏هاى‎ ‎پس از آن، پى‏گيرى جامعه ‏جغرافياى ايران موجب تشكيل انجمن جغرافیا در نيمه دوم دهه‎ 1320 ‎گرديد كه اين انجمن متشكل از نه شعبه بود ‏و شعبه دوم آن شامل جغرافياى سياسى‎ ‎بود كه به بحث تقسيمات كشورى، مرزها و آمار جغرافيايى مى‏پرداخت. ‏همچنين شعبه ششم‎ ‎آن نيز، شعبه جغرافیای نظامی نام داشت.

اين روند ادامه يافت تا اين كه بروز انقلاب‎ ‎اسلامى ‎انجمن علمى ژئوپليتيك در ايران تأسيس گردد. اين ‏انجمن نهايتاً در سال 1381 با كمك‏‎ ‎اساتيد برجسته علمى در دانشگاه‏هاى تربيت مدرس، تهران، امام حسين و آزاد ‏اسلامى در‎ ‎كشور تأسيس گشت تا ابعاد علمى جغرافياى سياسى و ژئوپليتيك را تعميق و گسترش دهد و‎ ‎زمينه را ‏براى نياز كشور در زمينه‏هاى سياست داخلى و خارجى، امنیت ملی و به طور كلى‎ ‎استراتژى‏هاى ژئوپليتيك ‏مناسب در روابط بين المللى فراهم نمايد. در حال‎ ‎حاضر اين انجمن با حدود 130 عضو يكى از انجمن‏هاى علمى معتبر ‏فعال كشور مى‏باشد.

[ویرایش] پیوند به بیرون

• انجمن ژئولیتیک ایران
• خبرگزاری فارس, 29/6/85
• وبلاگ تخصصی ژئوپلیتیک
• نشریه الکترونیکی جغرافیای ایران
• وبلاگ ژئوپلیتیک - آزاد

[ویرایش] منابع

• بررسى وضعيت جغرافياى سياسى و ژئوپليتيك در ايران؛ محمدرضا حافظ نیا, فصلنامه علوم سياسي ، ‌شماره 30

• دره میرحیدر ، «قابليت‏ها و كاربردهاى جغرافياى سياسى»، اطلاعات سياسى و اقتصادى، ش‏128-127، (1377)، ص 90.

• محمدحسن گنجی ، جغرافيا از دارالفنون تا انقلاب اسلامى، (مشهد: آستان قدس رضوى، 1367)، ص‏ 61, 209, 212, 217.

• ابراهيم رومينا، چگونگى شكل‏گيرى جغرافياى سياسى در دانشگاه تربيت مدرس، (تحقيق كلاسى منتشر نشده، 1384).

• دره میرحیدر ، «قابليتها و كاربردهاى جغرافياى سياسى»، اطلاعات سياسى و اقتصادى، ش 124 - 125، (1376)، ص 96.

• عزت اللَّه عزتی ، ژئوپليتيك در قرن 21، (تهران: سمت، 1380)، ص 231.

• محمدرضا هيودى، چگونگى شكل‏گيرى جغرافياى سياسى در دانشگاه تهران، تحقيق كلاسى منتشر نشده، 1383، ص 3.

• افشين، نيكجو، چگونگى شكل‏گيرى جغرافياى سياسى در دانشگاه آزاد اسلامى، تحيق كلاسى منتشر نشده، 1383، ص 3.

• محمدرضا حافظ ‌نیا، افقهاى جديد در جغرافياى سياسى، (تهران: سمت، 1383).