Afon Nedd

Oddi ar Wicipedia

Afon yn ne-ddwyrain Cymru ydy Afon Nedd, sy'n rhedeg o'i ffynnhonell i'w chydlifiad â Bae Abertawe i'r de o Briton Ferry.

Mae'n codi o godrefryniau'r Bannau Brycheiniog gyda dau brif llednant, yr Afon Hepste a'r Afon Mellte. Mae cronfa ddŵr Ystradfellte ar yr Afon Mellte.

Er fod yr afon yn tarddu yn hen dywodfeini Dyfnaint ym Mhowys, mae'n fuan yn croesi carreg galch a grô maen melin ar ei daith. Yn y carreg galch mae'n rhedeg yn rannol tanddaear ac yn rannol uwchddaear drwy rwydwaith cymleth o geudyllau, ogofau a llyncdyllau.

Mae'r rô maen melin yn creu un o gyfresi rhaeadrau prydfertha Prydain tra bod yr afon a'i llednentydd, gan gynnwys yr Afon Pyrddin a'r Afon Nedd Fechan, yn disgyn i ddyfrynrhewlifol hynafol y Nedd ac ymlaen i'r mesurau glô Carbonifferaidd.

Mae'r ddau brif llednant yn ymuno dwy filltil i'r de o Pont Nedd Fechan i greu'r gwir Afon Nedd, ymunir yr Afon Nedd Fechan â hi ym Mhont Nedd Fechan. O'r pwynt yma i lawr, mae'r afon yn reit unionsyth, ac mae unrhyw lednentydd o bwys yn brin, mae'r rhai sydd yn ymuno â hi yn cynnwys Nant Melincwrt a Nant Clydach. Yr unig lednant arall o bwys i ymuno ydy'r Afon Dulais sydd â'i ffynhonell i'r gogledd o Flaendulais. Tra mae'r Dulais yn agosau at y Nedd, mae'n disgyn i raeadr ysblenydd Rhaeadrau Aberdulais, atyniad twristiaeth poblogaidd a safle hen gwithfeydd haearn.

Mae'r Afon Nedd yn darparu dŵr ar gyfer dau gamlas, Camlas Nedd a Chamlas Tennant. Ym masn Aberdulais, mae'r ddau camas yn cwfr, y Camlas Tennant yn croesi'r Afon Nedd ar draphont gwych. Hefyd yn croesi'r afon yma mae llinell Rheilfordd Dyffryn Nedd a ffordd yr A465.

Mae aber yr afon yn ymestyn o Gastell-nedd heibio Briton Ferry ac i'r môr ger Jersey Marine. Mae'r aber yn rhannol wedi ei diwydiannu, gyda iard torri llongau a Safle Amwynderau Dinesig mawr. Lle nad oes ymyraeth â hi, mae gan yr afon ardaloedd morfa heli sydd â gwerth ecolegol o bwys.

Cefnogodd yr afon ar un adeg, nifer o byllau glô dwfn a golchfeydd glô ac tuag at ddiedd y 20fed ganrif, sawl cloddfa agored. Roedd hefyd sawl cloddfa ddrifft, roedd yr rhai o'r rhain yn dal i ddefnyddio merlod tan ddiwedd y 1990au.

Sefydlwyd ffactri aliminiwm mawr yn agos i Resolfen yn ystod y rhyfel, ond ceuwyd hwn yn y 1990au. Prif ddiwydiannau Dyffryn Nedd heddiw yw Coedwigaeth a Ffermio, bydd rhanfwyaf o boblogaeth y dyffryn yn teithio i Abertawe neu Port Talbot pob dydd ar gyfer eu gwaith.