Лена (юханшыв)

Википедири материал

Лена — Çурçĕр-Тухăç Çĕпĕрти Лаптĕвсен тинĕсне юхса кĕрекен шыв.

[тӳрлет] Тавралăхĕ

Тăсăлăвĕ 4400 çм (тĕнчере 10-мĕш вырăнта), шыв-çĕр лаптăкĕ 2490 пин çм². Лена — ĕмĕрлĕ шăннăлăхра юхакан шывсенчен чи вăрăмми шутланать. Паллă йупписем: Витим, Олĕкма, Алтан, Вилюй. Ытларах Якути çĕрĕсем витĕр юхать, Ленăн хăш юпписем юхакан территорисем Иркутскпа Чита облаçĕсене тата Бурят республики шутне кĕреççĕ. Лена пуçланакан çăлкуç Байкалран 10 çухрăмри 1470 çӳллĕшĕнче вырнаçнă пысăках мар шурлăх пулать. [1] Ленăн çӳлти юхăмĕ (Витима çити), виççĕмĕш пайĕ, туллă-сăртлă Байкал умĕпе юхать . Вăтам юхăмĕ шутне Витим тата Алтан юхса кĕнĕ хушшинчи сыпăка илеççĕ, унăн тăсăлăвĕ 1415 çм. Витим Ленăна куçнă чух Якути çĕрĕсем пуçланаççĕ, çак çĕр тăрăх шыв пырне тухичченех пырать. Витимпа хушăнсан Лена питĕ хăватлă чылай шывлă пулса юхать. Тарăннăшĕсем 10—12 м патнелле çитеççĕ, русло сарăлать, нуй шутла утравсем курăнаççĕ, айлăмĕ 20—30 çм çитет. Айлăмĕ асимметрикăллă: сулахай тайлăмĕ сĕвекрех; сылтăмми, çурçĕр енлĕ Патăм сартлăхĕ, чăнкăрах та, çӳллĕрех те. Икĕ тăвайкипе те чăтлах хвойные леса ӳсеççĕ, сайра çарансем тĕл пулаççĕ. Олĕкмăпа Алтан хушшинче Ленăн паллă юпă çук. 500 çм ытла Лена тарăн та хĕсĕк айлăмпа юхать, тĕпĕ-çыранĕ акшарлă. Покровскран иртсен айлăм сарăлса каять. Самаях юхăм хăвăртлăхĕ ӳкет, вăл ниçта та 1,3 м/ç иртмест, кунта 0,5—0,7 м/ç анса ларать. Ейӳ анлăхĕ 5—7, хăш вырăнсемпе 15 çм, айлăмĕ хăй 20 çм ытла каять. Якутскран аялалла Ленăна унăн икĕ пысăк юпписем — Алтан тата Вилюй юхса кĕреççĕ. Çакăн хыççăн хăватлă шыв юххи; анлăшĕ 10 çм, тарăннăшĕ 16—20 м ытла пулать. Утравсем чылай тĕлĕнче 20—30 çм анлăланать. Çыранĕсем кăра, çынсем кунта сайра тĕлте пурăнаççĕ. Ленăн аял юхăмĕнче шыв-çĕр лаптакĕ çав тери хĕсĕк: тухăçра— Ленăпа Янăн шыв-çĕрĕсене уйăракан Верхоян хырçин отрогĕсем пусаççĕ, анăçран — Ленăпа Оленекăн шыв-çĕрĕсене уйăракан Вăтам Çĕпĕр тӳрем сăртлăхĕ сĕкĕнет. Пăлан салинчен аялларах çывăхри ту хырçисем (тухăçран — Хура улăх, Чикан — анăçран) шыва пăчăртаççĕ. Тинĕсе çитиччен 150 çм Ленăн юпленчĕк вăрри пуçланать.

[тӳрлет] Истори

Якутска Петр Бекетовăн ертӳçĕн касаксен текĕрĕ 1632 ç. Ленăн сылтăм çыранĕнче Якут е Лена сыхлавçи ятпа никĕсленĕ, 40-мĕш çулсен пуçламăшĕнче сулахай енне куçарнă.