Аслă Пăлхар
Википедири материал
Аслă Пăлхар, — Хура тинĕспе Азов тинĕсĕ çумĕнчи çеçенхирсенче вырнаçнă авалхи патшалăх. Патшалăха йĕркелекенĕ — Купрат. Аслă Пăлхар 632-671 çулсенче тытăнса тăнă.
Тупмалли |
[тӳрлет] Истори
Пирĕн эрăчченех, Алтай таврашĕнче хун йăхĕсем шутĕнчи Тулă ăрăвĕ чапа тухнă. Тулă ăрăвĕнчен пăлхарсен, Танайçи (Дунайçи) пăлхарсен те, тата ытти хунсен пикĕсемпе патшисем тухнă. VII ĕмĕрте хунсен ячĕ пĕтсе пырать, ун вырăнне пăлхарсен, сăварсен, хасарсен ячĕсем чапа тухаççĕ. Пăлхар ячĕ пĕрремĕш хут историре 354 çулта тухать. Аслă Пăлхар кăтригур пăлхар йăхĕсем тавра чăмăртанма тытăннă. Ун чухне, 626 çулта, аварсем Константинополь çине вăрçăпа кайнă, анчах та вĕсен ăнăçу пулман, аварсене висантисем çапса аркатнă. Çав ансат хушăпа кăтригурсем аварсен пăхăнăвĕнчен тухса ӳкнĕ. Кăтригурсен ĕмпĕвĕ Купрат (584—660 çулсенче), хăйĕн Уртине утигур пăлхар йăхĕсемпе (унчен лешсем тӳрксене пăхăнса тăнă) пĕрлештернĕ, каярахпа оногур (вунă вăкăр) укăр йăхĕсене кăтригурсем çумне хушнă. Çапла вара Аслă Пăлхар тĕрĕкленсе пынă. Купрат астулра ларнă чух Аслă Пăлхар аварсенчен те, хасарсенчен ирĕклĕ пулнă. Епле те анăçран хăрушăлăх Авар каганачĕ хавшакланнă май пĕтĕмпех иртнĕ пулсан, тухăç енчен пĕрмаях ахăр саманасем сиксе тухкаланă. Купрат хăй хуçаланнă вăхăтсенче пăлхар йăхĕсем пĕрлĕхре тытăнса тăнă та çавăнпа инкек-синкексене хирĕç тăма вăй çитернĕ. Вара вăл вилнĕ хыççăн Аслă Пăлхара Питпуян, Кăтра, Аспарух, Кувер, Альших ывăлĕсем туртса пайланă. Купратăн кашни ывăлĕ хăйнемайлă уртасемпе пурăнма тытаннă, вара пĕчченĕн вĕсен хасарсемпе тытăçма хăват пулман. Хасарсем тапăнса килсен Аслă Пăлхар пайлансах каять, çав аслă ят историе çеç кĕрсе юлать.
[тӳрлет] Аслă Пăлхар ĕмпĕвĕсем
- Аспарух — Купратăн кĕçĕн ывăлĕ.
- Кăтра Паттăр — Купратăн виççĕмĕш е тăваттăмĕш ывăлĕ.
- Кувер — Купратăн виççĕмĕш е тăваттăмĕш ывăлĕ.
- Купрат — Аслă Пăлхара йĕркелекенĕ.
- Питпуян — Купратăн аслă ывăлĕ, кăнар-тиккийĕ.
- Альших — Купратăн ывăлĕ.
- Урхан — кăтригурсен ĕмпĕвĕ, Купратăн куккăшĕ.
[тӳрлет] Çавăн пекех пăхăр
[тӳрлет] Çăлкуçсем
- Бичурин Н.Я., «Собрание сведений».
- Попов А., «Обзор хронографов русской редакции», 1866.
- «Летопись византийца Феофана от Диоклетиана до царей Михаила и его сына Феофилакта», 1884-1887.
- Кури Вантер, "Чăваш халахĕн историйĕ", Шупашкар, "Ялав" библиотеки, 1990.
- Мизиев И.М., «История Карачаево-балкарского народа».
- Артамонов М.И.
- Иоахим Вернер, "Захоронение в Малом Перещеннине и Кубрат, хан болгарский", "Софийские новости" хаçат, 1985, кăрлач, 9 кунĕ.
- Николаев В.В., "История предков чувашей. XXX в.до н.э. — XV в.н.э", Чебоксары, 2005.
- Ю. Немет, венгр тĕпчевçи, ""
- Ив. Шишманов, Дунайçи болгар тĕпчевçи, ""
- К. Иречек, "История болгар", Варшава, 1877.
- Гумилев Л.Н., "Древние тюрки"
- Каховский В.Ф., "Происхождение чувашского народа", 2003.
- Халиков А.Х., "Кто мы — булгары или татары".
- "Краткая история Болгарии (С древнейших времен до наших дней)", "Наука" кĕнеке кăларăвĕ, Мускав, 1987.
- Евгени Константинов, "Дрезговини" (Ĕнтрĕк), роман, София, "Народна младеж" кĕнеке кăларăвĕ, 1960.
- Юхма Мишши, «Авалхи чăвашсем», Шупашкар, 1996.
[тӳрлет] Курмалли
- "Аспарух хан", кинофильм, реж. (?), Евгени Константиновăн "Дрезговини" (Ĕнтрĕк) романĕ çийĕн, София,Болгари.
 |
Ку статьяна çырса пĕтермелле, е анлăрах ăнлантарса памалла. Эсир тӳрлетсе, хушса ăна çырса пĕтермешкĕн пулăшма пултаратăр |
