Te
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Sterioù all zo d'ar ger te. Gwelout: te (digejañ) .
An te a zo:
- plant
- un died diwar ar plant, a vez aozet dre c'hlechian delioù ha broñs ar vodenn-te.
Taolenn |
[kemmañ] Ar plant
[kemmañ] Aozañ an delioù
Aozet e vez an delioù en ur lakaat anezho da c'hoiñ a-raok o lezel da sec'hañ. Kustum eur da frondiñ an te gant temzoù, bleuñv pe frouezh a bep seurt. Pevar stumm te a zo :
- an te du,
- an te oolong,
- an te gwenn
- hag an te glas.
Kafein ha teofilin zo ennañ hag unan eus an diedoù evet ar muiañ eo. 3.200.000 tonenn a voe kenderc'het e 2004, etre India dreist-holl, ha Sina, Sri Lanka ha Kenya.
Ar ger te a vez graet gantañ ivez da envel diedoù damheñvel ouzh an te nemet n'int ket graet gant an hevelep plant evel ar mate pe an te ruz.
[kemmañ] Orin an anv
Daou zistagadur zo d'al lizherenn sinaek 茶 hervez ar rannyezhoù. Diwar an eil pe egile anezhe e teu ar ger a dalv te en hogozik an holl yezhoù.
- E mandarineg hag e kantoneg e vez distaget cha, hag a zeu eus ar ger a dalv dastum. An distagadur-mañ, hini Hong Kong, a oa bet amprestet gant meur a yezh :
- ar portugaleg (chá),
- ar rusianeg ('Чай 'tchaï),
- ar japaneg (茶, ちゃ, cha),
- an arabeg (chaï).
- E mineg avat, e vez lâret te. Diwar an distagadur-se e teu ar ger malezek, amprestet goude gant an Hollandiz a brene te e Java.
- En Amerika ar Su, ma veze evet un died arall, ar mate, a-raok donedigezh Europeiz, eo ar ger-se a vez graet gantañ kentoc'h, e-lec'h ar ger spagnolek reizh té.
[kemmañ] Gounezerezh
Ar vodenn-te a gresk e rannvroioù torgennek gant hañvezhioù tomm ha gleb ha goañvezhioù yen ha sec'h.
Gwechall gozh e veze kavet en tuchennoù war-dro an Himalaya. Bremañ e vez gounezet e kalz broioù trovanel pe dindantrovanel. E rannvroioù trovanel e kresk gwelloc'h en uheldirioù.
Setu ar broioù pennañ ma vez gounezet te :
- Sina
- Taiwan
- India, te du dreist holl, en o zouez stummoù brudet evel an Darjeeling.
- Sri Lanka, te du.
- Japan, te glas hepken.
- Nepal, te du, tost a-walc'h ouzh an Darjeeling
- Indonesia
- Viet-Nam
- Kenya
- Arc'hantina, un te du, fall tre e berzh.
En Unvaniezh Europa ne vez gounezet te nemet
- en Asorez
- e Kernev-Veur, en Tregothnan Estate, ma vez gounezet te du ha glas.
[kemmañ] Gouennoù te
Teir louzaouenn disheñvel zo dindan an anv te:
- Camellia Sinensis Sinensis, dezhi deil bihan ha dilufr. Derc'hel a ra mat a-walc'h ouzh ar yenijenn hag ar sec'hor.
- Camellia Sinensi Assamica pe Camellia Assamica, a c'hell kreskiñ betek 15 metr, dezhi deil bras ha skedus. He c'havout a reer e broioù ar moñsonoù.
- Camellia Sinensis Cambodiensis pe Camellia Assamica Lasiocalyx a c'hell kreskiñ betek 10 metr, hag a vez implijet dreist holl da hironiñ.
[kemmañ] Plantadegoù te
Gounezet e vez ar bodennoù-te e plantadegoù anvet gardens (liorzhoù) pe estates. Tizhout a c'hellont 1000 kantar hag un anv ispisial a zo gant pep hini. Dindan o anv o-unan e vez gwerzhet frouezh ar re vrudetañ anezho, evel Margaret's Hope e Darjeeling, pe Bamonpookri en Assam. Ar re arall a vez implijet d'ober meskajoù anvet blend.
[kemmañ] Dastumadeg
Gant maouezed e vez dastumet deil te, estreget en Afrika. E kalz broioù e vez graet gant an dorn c'hoazh, daoust ma'z eo bet ardivinkaet e Japan pe e Jeorjia. Pouezus tre eo an doare da zastum evit mirout perzhioù an te rak an delioù gwellañ eo ivez ar re yaouankañ hag ar re vihanañ. Dibab a ranker da ober etre perzh ha kementad.
[kemmañ] Aozerezh ha renkadur
Bez ez eus pevar stumm te, diforc'het dre o prienterezh. Ma n'int ket sec'het buan goude o tastumadeg e weñv deil Camellia Sinensis. An ampez a ya da sukr, ar c'hlorofil a zo distrujet ha duañ a ra an deil. Ar fiñvadenn na c'heller harzañ nemet en ur dommañ an deil da lemel an dour a zo enne. Ar poent ma vez graet a ziforc'h ar stummoù lies de.
[kemmañ] Te gwenn(白茶)
Gant delioù yaouank ha ne oant ket bet goet e vez graet an te gwenn. Gallout a reer goleiñ ar broñs d'ampech furmidigezh klorofil. Brudet tre e Sina ma vez kaeroc'h eget darn vrasañ anteoù arall, eo-eñv nebeutoc'h anavezet e Europa hag e Amerika
[kemmañ] Te glas (綠茶)
Harzet e vez ar c'hoidigezh goude unan pe daou zeiz, gant aezhenn e Japan hag dre poazhañ an deilioù en ur baelon e Sina.
[kemmañ] Oolong (烏龍茶)
Harzet e vez ar c'hoidigezh goude daou pe tri deiz.
[kemmañ] Te du(紅茶)
An te boutinañ eo. Graet e vez dre aotren an deilioù da beurc'hoiñ. Anvet e vez te ruz e Sina.
[kemmañ] Pu erh(普洱茶)
Un te peurc'hoet e ar Pu erh. Ur blaz douarel a zo gantañ ha gallout a reer e virout e-pad dekvloaziadoù.
[kemmañ] Te melen (黃茶)
Gallout a reer an te melen un te mat tre e berzh prientet en un doare ispisial evit an impalaer, pe un doare te glas sec'het goustadigoc'h.
[kemmañ] Kukicha (茎茶)
Anvet ivez te goañv, ar c'h-Kukicha a vez graet gant broñs ha skourroù kozh dastumet e-pad ar goañv ha rostet a-us un tan. E Japan dreist holl e vez evet.
[kemmañ] Gemaicha (玄米茶)
Un te glas mesket gant riz rostet eo ar Gemaicha.
[kemmañ] Te gant bleuñv (花茶)
Alies e vez mesket an te du pe gla gant bleuñv e bro-Sina. An hini brudetañ a zo an Heung Pín 香 花, un te glas pe oolong mesket gant Jasmin.
[kemmañ] Meskajoù ha frondoù
An te gwerzhet e seierigoù a deu eus meskajoù, pe blends. An te a c'heller meskiñ er vro ma vez gounezet, met un dra ordinal eo meskañ te liesseurt, eus meur a orin.
Pezh a glasker ober gant ar meskañ eo
- krouiñ ur saour stabil d'an everien da gaout o c'hont,
- kinnig un te gwelloc'h marc'had, hep koll ar blaz.
Alies e vez mesket te gant frondoù, evit skouar ar vent e broioù arab pe ar suraval e Europa.
[kemmañ] Aozadur an te
Enderc'hel a ra an te meur a broduioù oberus:
- Katechinoù, hag a zo enepmerglerien. Muioc'h anezho a zo en te gwenn hag en te glas rak int a vez distrujet gant ar goadur.
- Kafein, un atizer.
- Teofilin, un atizer.
- Teobromin, un atizer.
[kemmañ] Istor an te
Lec'h-orin an te a zo en ur ranvro venezek a endalc'h kreisteiz ha reter Sina, Myanmar an hanternoz hag Asam. Kreskiñ a ra en un doare naturel Camellia Sinensis Sinensis e reter bro-Sina ha Camellia Sinensi Assamica e Yunnan, Myanmar an hanternoz hag Asam.
[kemmañ] Moujennoù krouidigezh
Hervez Sinaiz e voe ijinet gant Shennong, un impalaer mojennel tra m'edo o veajiñ. Dre ma oa un den a boell e ouie e ranked birviñ an dour a-raok hen evañ. Un deiz e verzas e oa kouezhet un nebeud delioù te en dour a oa o virviñ. Blasaat an evaj a reas an impalaer ha dezhañ e plijas e dañva.
Hervez ur vojenn arall e voe dizoloet an te gant ur manac'h boudaat Bodhidharma, diazezer ar skol Chan. O veajiñ war-du Sina edo-eñv. Droug ennañ peogwir e oa manet kousket e-pad ur brederiadenn, e troc'has kuit e valvennoù. Ur vodenn-te a ziwanas e lec'h ma oant kouezhet.
[kemmañ] Sina
Disklaer eo orin an te e Sina met ur perzh pouezus en doa c'hoariet e sevenadur Sina abaoe milvedoù. Seblantout a ra e oa tavouldekaet evel ul louzoù pe un atiz. E rol pennañ e oa e-pad an renziad Han ha ne oa nemet e-pad an renziad Tang (618 - 907) e oa evet evit ar plijadur.
Al levr klasikel kentañ diwar-benn an te a zo Cha Jing (茶经) gant Lu Yu (陆羽) (729-804). Hervezañ e oa boutin evañ te war-dro 760. Livañ a ra al levr penaos e veze gounezet ha prientet. D'an amzer-hont e raed kouignoù gant delioù te. Da brientiñ an evaj e valed anezho kent skuilhañ dour tomm warno. O birviñ e chaodouronioù a c'helled ivez.
Un doare te mac'het, te gwenn e anv, a veze graet adal ar renziad Tang. An te ispisial-mañ a oa dastumet abred en nevezamzer.
[kemmañ] Ar poultr-te hag ar brientadenn gant an aezhenn
E-pad ar renziad Song (960-1279) e kemmas kenderc'h ha prientadur an te. Gwelloc'h e plije d'al lez teoù graet gant deilioù klok met un doare nevez poultr-te a yeas da vrudet. Aezhenet buan tre e veze an deil da wareziñ o blaz hag o liv. Sec'het ha malet e vezent goude an aezhenadur. Ar poultr a c'hounezed en doare-mañ a skuilhed dour gor warnañ. An evaj optenet a veze brudet kenañ abalamour d'e liv gwenn pe c'hlas-emrodez. Ur perzh pouezhus a c'hoarie an te e kevredigezh uhel marevezh Song ar C'hreisteiz (12th to 13th centuries). Uhelidi ha tud e karg a veze oc'h evañ en ur lennañ, skrivañ pe breutaat diwar-benn politikerezh pe brederouriezh.
Ijinet gant ar Songed un doare ispisial da servij an te gant podoù-douar ha poultr-te. Lid Song an Te e oa anvet ha enbroet e oa bet gant menec'h voudaat e Japan. Daoust ma oa bet dilezet gant ar siniz e yeas an doare Song da servij an te un darn bouezhus eus ar sevenadur japanat a-vremañ. Gwenn te a veze talvoudekaet, dreist holl. An doareoù brudetañ a oa "Diwan Palez Maen-Jad" pe "Diwan Dour Sidan-arc'hant".
[kemmañ] An te rostet ha birvet
En trizekvet kantvet e teskas ar siniz un doare nevez da brientiñ an te. An deilioù a veze aezhenet a-raok a voe rostet en ur baelon vras. Ar poultr-te a voe dilezet, estreget e Japan ma virjod ar giz kozh, ha ne voe mui graet an te nemet gant deilioù klok. E 1391 e tekredas ar Vinged ne vefe degemeret nemet teoù klok o deil evel un truaj.
[kemmañ] Goidigezh
E kreisteiz Sina e voe ijinet ar c'hoidigezh er XVIIvet kantved. Sec'het er maez e veze an deil ha lezet da c'hoiñ e-pad un nebeut devezhioù. Gant an teknik-mañ e teuas kalz doareoù te nevez evel an oolong, an te du pe ar pu erh
[kemmañ] Korea
N'anavezer ket pegoulz an te a vo embroet e Korea met e gavout a ra evit ar wech kentañ e livadur un aberzh graet e 661 da spered ar roue Suro, diazezer ar rouantelezh Geumgwan Gaya. E-pad ar renziad Goryeo (918-1392) e raed ofrantoù te e idoldioù boudaat da sprededoù ar menec'h marv. Betek ar renziad Joseon e eve anezhañ ar familh roueel hag an uhelidi dreist holl. E penn ar maread hepken e tremenas d'ar werin.
D'an derou e eve ar goreiz un doare te mac'het heñvel met gant donedigeh ar voudaegezh e perc'hennjont teoù glas evel ar "chaksol" or "chugno"
[kemmañ] Japan
[kemmañ] Embroadur ha derou gounezerezh an te
Ar meneg kentañ eus an te glas a gaver en un destenn skrivet gant ur manac'h boudaat en navet kantved. Embroet e voe an te e Japan gant beleien a oa bet kaset e Sina da studiañ he sevenadur. D'un evaj boutin e-touez ar renkad relijiel e yeas buan. Krediñ a reer e voe degaset greun te da Japan evit ar wech gentañ gant ur beleg, Saicho e anv, e 805. E-pad ren an impalaer Saga (嵯峨天皇, Saga tennō) (809 - 823) e yeas d'un evaj boutin el lez ha kregiñ a reer d'e c'hounid en un doare bras.
[kemmañ] Kissa Yokoji - Levr an Te
E 1191 e tougas greun te ar beleg zen Eisai (1141-1215) da Gyoto. Eñv a skrivas al levr kentañ a-zivout an te e Japan - ar c'hKissa Yokoji (Penaos chom yac'h dre evañ te) - e 1211 goude e eil beaj da Sina. Enni e veulas perzhioù mezegel an te a displegañ a rae penaos e c'hounid hag e brientiñ.
Eisa a gendrec'has ar renkad brezelel da evañ te ivez.Klevet en-deus e lonke ar Chogun Minamoto no Sanetomo pep noz. E 1214 e kinnigas-eñv dezhañ ul levr eñ-deus skrivet en un doare ispisial evitañ. Enna e veulas perzhioù an te. Goude se e yeas da voutin evit uhelidi Japan da evañ te. Kreskiñ a ra kalz kenderc'h, zoken ma ne oa ket talvoudekaet kalz gant ar werin.
[kemmañ] Embroadur an te rostet
Kalz eskemmoù a oa, en XIIIvet Kantved, etre renziad Song ar C'hreisteiz ha Japan ha rosterezh a te a oa embroet e enez Kyushu. Darn vrasañ an uhelidi japanat a chomas feal d'an te glas mod kozh.
[kemmañ] Ganedigez sevenadur Japanat a te
Da voutin e yeas boaz sinat da lennañ, skrivañ, livañ ha breutaat en ur evañ te e touez uhelidi japanat. Ijinet e-pad kantvedoù gant menec'h zen, Sen-no Rikyu (1522-1591) an hini pennañ, e voe lid te a-vremañ. Ur perzh bras a c'hoarie e diplomatiezh hag ur boaz e veze evit pennoù klan da varc'hata e frammadur lid an te. Goustadig e dremenas kustum an uhelidi dar werin ha da evaj pennañ tout an dud er vro e yeas an te.
[kemmañ] Ardivinkoù da rolliñ
E-pad ar marevezh Meiji(1868-1912), e voe embroet e Japan ardivinkoù da rolliñ an te. Da kalz aesoc'h e lakajont prientadur an te.
[kemmañ] D'un evaj bedel e ya an te
Ger ebet a-zivout an te ez eus e levr Marko Polo ha krediñ a reer e voent ar jezuited an europeiz gentañ o tizoloiñ an te. Posubl eo e voent marc'hadourien bortugat o weladenniñ Japan. Emporzhiet e voe an te evit ar wech kentañ e Rusia pa ginnigas un tammig un impalaer Ming d'ar tsar Mic'hail I e 1618.
Da boutin e yeas an te buan e-touez uhelidi e Europa, dreist hol en Izelvroioù, e Frañs. E bro-Saoz e voe enbroet e 1650 gant Katerin eus Braganza, gwreg Karl II bro-Saoz ha priñsez bortugat.
Da respond d'ar goulenn, hag a groue un divigad kenwerzhel ment gant Sina, a vroudas bro-Saoz da c'hounid te e Sri-Lanka hag e kreistez bro India. O broudañ a reas da emporzhiañ opiom e Sina da vihanaat an divigad. Abeg ar Brezel Kentañ an Opiom a oa.
[kemmañ] Prientadur an te
An doare gwellañ da brientiñ te a zo da lakaat deil en ur pod-te be en ur voul-te. Gant ur sac'hig a c'heller ober ivez, zoken ma ne blij ket an doare-se d'an anavezourien.
E Sina e c'helchier an te meur a wech. Ar re re wellañ a vez kavet an trede, ar pevarvet hag ar pempvet, daoust ma c'hell en dra-mañ kemm hervez an doare te. Hervez an doare te e vari ar gwrezder gwellañ ivez. War-dro 80°Ceo evit teoù nann-goiet evel an teoù glas pe wenn. Evit an teoù du ez eo gwelloc'h d'ober gant un dour gorroc'h, war-dro 100°C.
[kemmañ] Teoù du
Estreget evit doareoù milzinañ e tlefe bezañ war dro-100°C gwrezder an dour a skuilher war an te du. An dra-mañ en-do un efed bras war ar tanva hag ober gant un dour re yen frnd an te. Evel ma ya da izeloc'h grwezder birvadenn an dour gant uhelder, e laka da ziaes an dra-mañ da brientiñ un te du mat e rannvroioù menezek. Aliañ a reer da dommañ ar pod-te kent skuilhañ an dour. Ne c'hellfe padañ muioc'h eget pemp minutenn ar c'helc'hiadenn. Goude-se e tremen al liz en dour ha stourmañ a ra ouzh efed an deofilin. Nebeutoc'h efedus ma fell dehor chom digousk an te "skañv" eget an te "kreñv".
[kemmañ] Te glas
Gant an te glas ne zlefe mont a-us da 80°C. Seul yenoc'h e tlefo bezañ ez eo mat perzh an te. Evit ar gyokuro e vo klouar kentoc'h eget tomm (war dro 60°C). Ur gwrezder uheloc'h a zevo a deilh, ar pezh a vo abeg d'ur blaz c'hwerv. Ar pod-te ha c'hellfed tommañ kent skuilhañ an dourevit ma ne yenaat re vuan an te.
[kemmañ] Te oolong
War dro 90°C e tleffe bezañ an dour evit an teoù oolong hag ar pod-te a dlefed tommañ kent skuilhañ an dour ivez. Gant un dour melar e vezer oc'h aliañ d'ober, rak gwellaat an tanva a ra an dra-mañ.
[kemmañ] Teoù milzin
Un nebeut teoù - dreist holl teoù glaz ha an darjeelingoù gwellañ - a vez glec'hiet e-pad un amzer verr tre, nebeutoc'h eget 30 segond.
[kemmañ] Servij
En ur pod-te e gwer pe e douar e tlfefed servij an te rak ar metal a brienn ar blaz. Dizalian a reer da dabac'hat an te tra m'emañ o c'helc'hiañ. Ne lakkaio ar c'helciadenn da vuanoc'h met risklan a ra da frankizañ al liz. Evit an hevelep abeg ne waskor ket an sac'hig te. Ma fell dezhor un te kreñvoc'h e lakaior ur sc'hig pe un nebeut deil ouzhpenn.
[kemmañ] Traoù ouzhpenn
D'an te e ouzhpenner alis sukr, laezh, sitron ha koñfitur. Disaliet e vez d'ouzhpennañ dienn rak priennañ a ra blaz an te, estreget evit meskajoù kreñv tre evel an East Friesian. Laezh, er c'hontrol, a sparl al liz ha lakat a ra an trenkder da vihanoc'h. Pa vesker te ha laezh e alier da skuilhañ an te el laezh kentoc'h eget ar c'ontrol, rak da vihanoc'h e laka a risk da goailhañ an laezh.
E broioù yen evel Mongolia pe Tibet e ouzhpenner amann d'an te.
[kemmañ] Diskouezadur
[kemmañ] Seierigoù
Deil te a lakaer en un sac'hig paper pe gwiadenn. Un doare pratik d'ober an te eo met ne blij ket d'ar garourien, rak poultr-te a vez kavet e darn vrasañ ar seierigoù, ar pezh a falla ar blaz. Ouzhpenn-se en em vesk blaz ar paper gant hini an te.
Koll a ra deil te e seierigoù o blaz buanoc'h ivez, o vezañ bihanoc'h
[kemmañ] Deil te
E boestadoù pe sac'hadoù e vez gwerzhet deil te. Rannadoù a zleer muzuliañ a-raok prientiñ an te, ar pezh a aotre ur wevnded vrasoc'h met a laka ar fazioù da aesoc'h ivez. Gallout a reer kavout podoù-te gant siloù, seier-te (heñvel a-walc'h ouzh ar re graet ganto evit ar c'hafe, ha bouloù-te da virout an deil d'en em vesk gant dourenn. Gallout a reer ivez ober gant un pod-te sinaat ispisial anvet ar gaiwan a zo ijinet e c'houlc'her evit da zalc'hen an delioù.
[kemmañ] Te mac'het
Doareoù te'zo a vez mac'het c'hoazh rak e verniañ pelloc'h e c'heller. Ar Pu-Erh a vez mac'het alies hag an delioù a vez distaget gant ur ganived.
[kemmañ] Bizhier te
En Izelvroioù e voe bet ijinet an bizhier-te er bloavezhioù 1990 gant un embregerezh Venezia Trading hec'h anv. Herveti e c'hellont erlech'iañ ar seierigoù. N'int ket aet de voutin tre, avat.
[kemmañ] Te trumm
Er bloavezhioù 1930 e voe ijinet an te da aozañ prim met ne voe ket gwerzhet a-raok ar bloavezhioù 50 ha n'eo ket gwall voutin er-maez eus Amerika c'hoazh. Blaz frouezh pe vanilha a vez taolet warnañ alies, ha poultr-laezh zoken a-wechoù.
[kemmañ] Gwelet ivez
 |
 |
D'ar 17 Kerzu 2007, ez eo bet lakaet ar pennad-mañ war ar renk evit bezañ anavezet evel « pennad mat ». Gallout a rit reiñ hoc'h ali war ar c'hinnig-se.
Sellet ouzh ar c'hemmoù kaset d'ar pennad dibaoe m'eo bet kinniget evit bezañ ur "pennad mat". |
