Старажытны Рым
З Вікіпедыя.
СТАРАЖЫТНЫ РЫМ — стражытная міжземнаморская дзяржава, якая аб'ядноўвала ў сваіх межах заходнюю і паўднёва-ўсходнюю часткі Еўропы, Малую Азію, узбярэжжа Паўночнай Афрыкі, Сірыю, Палестыну.
Змест |
[правіць] Развіццё Старажытнага Рыма
[правіць] Заснаванне Рыма
Рым узнік на месцы некалькіх паселішчаў, заснаваных эмігрантамі-лацінамі на р. Тыбр. Рым знаходзіўся ў спрыяльным геаграфічным становішчы, знаходзячыся на перакрыжаванні гандлёвых шляхаў. Рым быў заснаваны на месцы, дзе знаходзіліся востраў і брод, па якому можна было перайсці праз рэку. Гэты брод быў апошнім пунктам для караблёў, бо далей Тыбр быў некараблеходны.
[правіць] Царскі перыяд (regnum)
Рым быў заснаваны як невялікае паселішча на сямі халмах - Палацін, Эсквілін, Палацін, Вімінал, Квірінал, Капітолій, Целій (гл. падр. Сем пагоркаў Рыма) і першапачаткова ўяўляў сабою невялікі горад у рэгіёне Лаціо. Навуке вельмі няшмат вядома аб гэтым перыядзе. Доўгі тэрмін Рымам кіравалі этрускі, меўшыя больш высокі ўзровень развіцця культуры, чым лаціны. Першым правіцелем Рыма быў сам Ромул, далей іх паслядоўна змянялі Нума Пампілій, Тулл Гасцілій, Анк Марцый, Тарквіні Старажытны і Тарквіні Ганарлівы. Архітэктурная кампазыцыя тагачаснага Рыма складалася з пабудоў на сямі пагорках і Сервіевай сцяны, частка ад якой захавалася пагэтуль. Апошні этрускі кароль, Тарквіні Ганарлівы быў выгнаны з Рыма ці ў 509 ці ў 510 г. ДХ і Рым стаў незалежнай рэспублікай. На пачатку сваёй гісторыі Рым быў вымушаны весці барацьбу з суседнімі горнымі плямёнамі, такія як эквы, гернікі, вольскі і сабіны. Цяжкая барацьба, выхавала рымлян, і пераўтварыла іх у добрых вояраў, дзякуючы чаму рымляне змаглі пераўтварыць сваё невялікае паселішча ў цэнтр сусветнай імперыі.
[правіць] Рэспубліканскі перыяд (res publica)
Феноменам рэсубліканскага Рыма з’яўляецца тое, што ён з невялічкага мястэчка пераўтварыўся ў велізарную імперыю. Асноўнай рысай той эпохі была барацьба паміж патрыцыямі і плебеямі. Колькасць насельніцтва Рыма дынамічна павялічвалася і напрыканцы IV ст., яна ўжо дасягнула мяжы Сервіевай сцяны. Рым быў забяспечаны сістэмай водазабяспячэння (аквадукі) і сістэмай каналізацыі (пабудаванай яшчэ этрускамі і выкарыстоўваемай па гэты дзень). Большая частка мяшчан жыло ў вялікіх, шматпавярховых дамах, якія мелі назву інсула. Толькі вельмі заможныя людзі маглі дазволіць сабе жыць ва ўласным асобным доме, які меў назву домус.
Ніякай сістэмы пры пабудове будынкаў не існавала і места пакутавала ад цясноты, спертага паветру і бруднасці, яму пастаянна пагражалі пажарышчы.
За выгнанне караля, некаторыя гарады Лацыо стварылі звяз супраць Рыма і нанеслі паразу рымлянам ля Рэгільскага возера ў 496 г. ДХ. Рым быў вымушаны увайсці ў гэты звяз. Але Рым праводзіў паспяховую палітыку ў складзе Лацінскага звяза і прыкладна напрыканцы V стд. ДХ Рым стаў галоўнай сілай у Лацінскім рэгіёне, а яго тэрыторыя павялічылася ўдвая. У 387 г. ДХ на Рым звяршылі напад галлы, якія пабілі рымлян на р. Аліі і занялі Рым, аддаўшы яго на рабаванне і спальванне. Па паданню, толькі невялічкая частка вояраў і сенатараў скрыліся на Капіталійскім пагорку. Галлы спрабавалі напасці на Капітолій ноччу, але нячаяна патрывожылі гусей, якія паднялі трывогу і папярэдзілі рымлян аб небяспеке. Галлы атрымалі золата і пакінулі места.
Ужо да 380 г. ДХ рымляне аднавілі большую частку места і ўзвялі моцную сцяну вакол сямі пагоркаў. Шчыльнасць насельніцтва места значна ўзмацнілася і дасягнула мяжы Сервіевай сцяны. У 338 г. ДХ рымляне нанеслі паразу звязу лацінскіх гарадоў і Рым аднавіў сваю ўладу ў Італіі. Напрыканцы ІІІ ст, у выніку войнаў з самнітамі, рымляне ўсталявалі сваю ўладу над Паўночнай і Цэнтральнай Італіяй.
Пасля Пірравых войнаў, пад рымскую ўладу перайшла і Паўднёвая Італія і Рым фактычна стаў гаспадаром усёй Італіі, стаўшы магутнай сілай на Міжземнамор’і.
Сур’ёзным іспытам для Рыма сталі Пунічныя войны з Картагенам (264-146 гг. ДХ). Падчас Другой Пунічнай вайны, картагенскі ваенапасаднік Ганібал Барка фактычна гаспадарыў па ўсёй Італіі, але нават не спрабаваў браць Рым з-за моцы яго ўмацаванняў. З 133 па 31 г. рымляне стварылі вялізарную дзяржаву па ўсім Міжземнамор’і, а цэнтрам гэтай дзяржавы працягваў заставацца Рым.
[правіць] Імперскі перыяд
Падчас Рымскай імперыі, горад дасягнул найвялікшых памераў і магутнасці. Рым меў больш вялікае значэнне чым зараз маюць Нью-Ёрк, Лондан і Токіо разам узятыя. Гэта быў галоўны цэнтар велізарнай імперыі. У адрозненне ад рэспублікі, імператарскаму ўжо Рыму не пагражалі ворагі і веліч горада дасягнула найвышэйшай магутнасці. Моц Рымскай імперыі знайшла адбітак у велічных будынках, якія ўзводзіліся з мэтаю падкрэсліць магутнасць сваёй ўлады. Кожны з імператараў імкнуўся пакінуць пасля сабе памяць у выглядзе новых манументальных будынкаў.
Рым быў галоўным цэнтрам імперыі і ён стаў міжнародным цэнтрам гандлю, у якім жылі розныя самыя народы. У той жа час, Рым пакутаваў ад перанаселенасці, галечы беднякоў і наплыву іншаземцаў. Шмат грамадзян набылі сабе багацце і маглі дазволіць сабе перасяліцца з інсул у асобныя ўласныя дамы-домусы, якіх станавілася ўсё больш і больш.
У 64 г. ПХ адбылося вялізарнае пажарышча, якое знішчыла большую частку места. Па легендзе загад аб спальванні аддаў імператар Нерон, з мэтай пабудаваць на яго месцы новы горад, але сам Нерон абвінавачыў у гэтым даволі вялікую абшчыну хрысціян, пасля чаго над імі была звершана жорсткая расправа.
Пасля пажарышча 64 г. ПХ пачалася інтэнсіўная адбудова места. Імператар Нерон, падпісаў шэраг загадаў, па якім усталёўваліся правілы перабудовы Рыма. Яны рэгламентавалі мінімальную даўжыню паміж будынкамі, даўжыню па якой будынак павінны быў быць аднесены ад дарогі, разбіваліся паркі і бульвары, пачалі ўзнікаць прыгарады на другім беразе ракі Тыбр. Горад стаў прасторным і шырокім. Менавіта пасля гэтай адбудовы, антычны цэнтар Рыма набыў сучасны выгляд. На працягу ўсёй Ранняй імперыі, колькасць жыхароў Рыма складала прыкладна каля 1 мільёна чалавек.
Рымляне па-майстэрску вырашылі шматлікія праблемы, звязаныя з местам, такія як водазабяспячэнне, каналізацыя, пажарная бяспека і пакладзеныя імі ў горадабудаўніцтве прынцыпы працягваюць выкарыстоўвацца і сёння. Водазабяспячэнне ажыцяўлялася пры дапамозе сістэмы аквадукаў і падземных трубаў і падзялялася на тры часткі:
• водазабяспячэнне дамоў багатых і значных жыхароў і палацаў імператара
• водазабяспячэнне паспалітых лазняў
• водазабяспячэнне месцаў грамадскага карыстання вадой
Сістэма каналізацыі падзялялася на дзве часткі:
• абслугоўвала дамы багатых і значных жыхароў, палацы імператара
• сістэма грамадскіх туалетаў, якія былі адкрытымі і стялі на плошчах, форумах і рынках
Дзеля барацьбы з парышчамі, падчас імператара Аўгуста была створана ў Рыме пажарная служба, у якую ўвайшлі сем брыгад пажарных, называўшыхся вігіламі колькасцю па 1000 чалавек у кожнай. Места было падзелена на 14 раёнаў і кожная брыгада сачыла за бяспекай у кожным з іх.
Падчас Позняй імперыі, у 271-275 гг. была ўзведзена Аўрэліева сцяна, якая прыкладна адказвала максімальнай плошчы Старажытнага Рыма, насельніцтва якога, у той час дасягнула найвышэйшай колькасьці ў 2 мільёна чалавек. Паводле апісання Рыма 350 г. ПХ, у Рыме існавала 1790 домусаў і 46602 інсулы. Места было найзначнейшым цэтрам культуры імперыі, тут набывалі распаўсюд разнастайныя рэлігійныя плыні, такія як вера ў егіпецкіх, персідскіх багоў, іўдаізм. Існавала вялікая абшчына хрысціян, якая ў выніку заняла пануючае становішча ў Рымскай імперыі. Ва ўяўленні старажытных людзей Рым быў сапраўдным цэнтрам свету, на якім трымаецца ўся цывілізацыя.
Але паступова Рым прыходзіў у заняпад, яго насельніцтва скарачалася. Гэта адбывалася з-за агульнага заняпаду, у які прыходзіла імперыя, пашырэння працэсу дэурбанізацыі, заняпаду рамёстваў, рабаўладальнікага ладу і гандлёва-грашовых адносінаў. У 330 г. імператар Канстанцін перанес сталіцу ў Бізантый і заснаваў горад Канстанцінопаль (зараз Стамбул). Заходнюю Рымскую імперыю перасталі надзяляць увагай і на яе пачаліся барбаскія нашэсці. Рымская імперыя развальвалася і ў 402 г. імператар Ганорый перанес сталіцу ў Равэнну. Мяшчане Рыма страцілі ўсялякі давер імператарскай уладзе і ў 410 г. воздь готаў, Аларых узяў Рым, але рымляне ад іх адкупіліся і барбары не сталі рабаваць яго. Ганоры ў Равэнне ніяк не адрэагаваў на гэта. У 455 г. рабы адчынілі брамы Рыма германскаму племені вандалаў і тыя падверглі места жорсткаму рабаванню. Насельніцтва места скарацілася з 1 мільёна да 20 тысячаў чалавек. Кіраванне горада прыйшло ў поўны заняпад. Мяшчане аграрізіраваліся, на былым форуме ў цэнтры места паслі скот. Імператар страціў былую моц улады і фактычна не кіраваў Рымам. Звяржэнне імператара Ромула Аўгустула ў 476 г., фактычна ніяк не адбілася на Рыме. Усё гарадское кіраванне перайшло ў рукі рымскіх Пап, якія змаглі ўзнавіць былую веліч і магутнасць Рыма, але ўжо ў якасці сталіцы Папы Рымскага і цэнтра каталіцтва.
